Kernwapens

China, Frankrijk, India, Israël, Noord Korea, Pakistan, Rusland, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten hebben allen kernwapens. Israël heeft nooit publiekelijk erkend dat het kernwapens in het bezit heeft, maar verschillende onderzoeksinstanties schatten in dat het land over zo’n 90 kernkoppen beschikt. Naast deze landen zijn er verschillende NAVO-lidstaten met Amerikaanse kernwapens op hun grondgebied: België, Duitsland, Italië, Nederland en Turkije.  Er zijn sterke aanwijzingen dat ook in het Verenigd Koninkrijk sinds juli 2025 weer Amerikaanse kernwapens liggen opgeslagen. Ook Rusland bevestigde in 2023 kernwapens op het grondgebied van Belarus te hebben geplaatst. Het plaatsen van kernwapens op het grondgebied van andere landen wordt ook wel ‘nuclear sharing’ genoemd.

Belangrijk onderdeel van het nucleaire ontwapeningsregime steun is het Non-proliferatieverdrag (NPV) ui 1968. Het NPV heeft als doel de verdere verspreiding van kernwapens te voorkomen, en omvat juridisch bindende verplichtingen tot nucleaire ontwapening voor alle lidstaten. Gedurende de jaren ’90 is er ook fors ontwapend: wereldwijd waren er in de jaren ’80 nog meer dan 60.000 kernwapens, nu zijn dat er ongeveer 13.000. Echter: de ontwapening stokte enige jaren na de eeuwwisseling. Samen met de catastrofale humanitaire impact van elk kernwapengebruik vormde deze impasse uiteindelijk de drijfveer voor onderhandelingen over een alomvattend internationaal verbod op kernwapens. In juli 2017 omarmden 122 landen de definitieve tekst van het Verdrag Inzake het Verbod op Kernwapens (Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons, TPNW). Inmiddels heeft een meerderheid van de landen wereldwijd het TPNW ondertekend, geratificeerd of is direct toegetreden.

Het TPNW verbiedt de ontwikkeling, het bezit, de productie, de overdracht, de opslag en het (dreigen met het) gebruik van kernwapens.  Het omvat ook positieve verplichtingen voor staten, zoals het ondersteunen van gemeenschappen die zijn getroffen door het gebruik en het testen van kernwapens. Het verdrag geeft specifieke aandacht aan de disproportionele impact van kernwapens op vrouwen en meisjes (die kwetsbaarder zijn voor de gevolgen van straling), en inheemse volken (wiens grondgebied veelvuldig is gebruikt voor uraniummijnbouw, kernproeven en de opslag voor radioactief afval).  

Tot op heden heeft Nederland– net als de andere NAVO landen- het VN-kernwapenverbod niet ondertekend. Nederland was als enige NAVO lidstaat aanwezig bij de onderhandelingen die leidden tot de aanname van het verdrag, maar stemde uiteindelijk tegen. In 2022 was de Nederlandse regering als waarnemer aanwezig bij de eerste vergadering van lidstaten (1MSP) over het verdrag in Wenen. Een belangrijke stap, maar deze werd helaas niet doorgezet: Nederland heeft sindsdien niet meer aan vergaderingen over het verdrag deelgenomen. De regering blijft hier volhouden dat de NAVO een ‘nucleaire alliantie is, en zal blijven zolang er kernwapens bestaan’.

Het TPNW is een krachtig normatief instrument: het maakt duidelijk dat kernwapens moreel onaanvaardbaar zijn. Een meerderheid van de landen wereldwijd heeft inmiddels het verdrag onderschreven en geeft daarmee duidelijk aan niet langer de dreiging van kernwapens, die als een zwaard van Damocles boven de wereld hangt, te tolereren. Elke nieuwe ondertekening zal de druk verder opvoeren op kernwapenstaten om zich in te spannen voor ontwapening. Het TPNW heeft ook al een duidelijke invloed gehad op de financiële wereld. Na de aanname van het verdrag in 2017 besloot ABP, het grootse pensioenfonds van Nederland, te stoppen met investeringen in kernwapenbedrijven, en noemde het TPNW als een belangrijke factor in deze overweging.

Al voor de totstandkoming van het NPV werd in Mexico stad in 1967 het Verdrag van Tlatelolco ondertekend: een verdrag waarmee de landen van Latijns-Amerika en het Caribisch Gebied zich hebben verplicht hun regio kernwapenvrij te houden. Later kwamen er ook kernwapenvrije zones tot stand in het zuidelijke deel van de Stille Oceaan (met het Verdrag van Rarotongo in 1985), Zuidoost-Azië (met het Verdrag van Bangkok in 1995), Afrika (met het Verdrag van Pelindaba in 1996) en Centraal Azië (met het Verdrag van Semipalantinsk in 2006).
Ook zijn er verdragen die zich specifiek richten op het testen van kernwapens. In 1963 werd de Partial Test Ban Treaty ondertekend, dat kernproeven deels verbood. Later (in 1996) volgde een verdrag dat alle testen met kernwapens verbiedt: de Comprehensive Test Ban Treaty, ofwel het Kernstopverdrag. Dit verdrag is echter nog niet in werking getreden.
De VS en Rusland (of de Sovjet-Unie) sloten meerdere bilaterale ontwapeningsverdragen. De belangrijkste zijn het Intermediate Nuclear Forces verdrag (INF 1987) het Strategic Arms Reduction TreatyI(START 1991) en New START(2010). Het INF verdrag verbood kernwapens voor de middellange afstand, en was voor Europa belangrijk omdat het vooral de kernwapens verbood die Europa bedreigden. De VS zegden dit verdrag op in 2019, en gaven als reden op dat Rusland zich er niet meer aan zou houden. De START verdragen zijn gericht op het verminderen van langeafstandswapens met nucleaire lading. Er zijn verschillende verdragen gesloten met deze naam, de meest recente in 2010: New START. Rusland schortte medewerking aan dit verdrag op in 2023, na opgelopen spanningen  na de Russische invasie in Oekraine. New START verloopt in 2026.