Vrede lijkt vanzelfsprekend, maar de realiteit is anders. Het vereist voortdurende aandacht, vooral in een tijd van toenemende onverdraagzaamheid in onze eigen samenleving en onophoudelijk geweld elders. Gelukkig gebeurt er al iets aan. Veel mensen verlangen naar contact met buurtgenoten die tot nu toe een vreemde voor ze zijn. Of willen vredesactivisten ver weg graag […]
4 juli 2023
Blijvende vrede begint bij een inclusieve samenleving waarin ieder mens een stem heeft, ongeacht achtergrond of gender. Met een eerlijke en rechtvaardige verdeling van macht. Met zeggenschap voor burgers en lokale gemeenschappen. Met sterke democratische waarden en instituten. In dit essay legt Dion van den Berg deze bijzondere link tussen vrede en democratie nader toe.
“Democratie is – letterlijk – niet gratis.” Premier Rutte zei het, februari jl., op een bijeenkomst van de Universiteit van Leiden. Om te vervolgen dat de regering daarom meer geld voor Defensie had uitgetrokken. Maar we weten dat wapens alleen nooit vrede of democratie opleveren. Wie waarde hecht aan vrede en democratie, moet ook durven investeren in vrede en democratie. Met geld, maar ook met andere middelen.
Positieve vrede
PAX gaat uit van ‘positieve vrede’. Positieve vrede, dat is meer dan alleen de afwezigheid van oorlog (de ‘negatieve vrede’). Het schetst een situatie waarin burgers zich veilig weten – ook in economisch, sociaal en cultureel opzicht, en zich ten volle kunnen ontplooien. De Global Peace Index gaat uit van acht pijlers die tezamen positieve vrede schragen waaronder een goed functionerende overheid, acceptatie van de rechten van anderen, afwezigheid van corruptie, vrije informatiestromen en een eerlijke verdeling van (gemeenschaps)middelen. De kernwaarden van PAX, de menselijke waardigheid en solidariteit, sluiten daar mooi bij aan. Natuurlijk is Nederland nu niet een land in oorlog, maar juist omdat we uitgaan van de ‘positieve vrede’ en we in Nederland toename van hardnekkige problemen zien, zal PAX de komende jaren ook in eigen land aan vrede aan democratie werken.
Er zijn diverse organisaties die zich expliciet inzetten voor democratie, voor wie versterking van de democratie de centrale missie is. Waarom is de strijd voor democratie, in buiten- en binnenland, ook van groot belang voor PAX als vredesorganisatie? Als vredesorganisatie herkent PAX processen die kunnen leiden tot spanningen in de samenleving, en onder omstandigheden tot geweld. En als we kijken naar de internationale arena, is het duidelijk: democratie vergroot de kansen op duurzame vrede. Van alle bestuursvormen is het de democratie die participatie van burgers het best faciliteert, zeggenschap honoreert, minderheden respecteert en kansen op geweld bij het publieke en politieke debat zo klein mogelijk maakt. De opkomst van het populisme, de invloed van fake news, de verruwing van het publieke debat als gevolg van social media maken duidelijk dat ook een gevestigde democratie als Nederland in de problemen kan geraken.
Democratisering van het debat over vrede en veiligheid
Werken aan democratie en werken aan problemen in Nederland is voor PAX niet nieuw. In de jaren zestig en zeventig besteedden Pax Christi Nederland en het IKV, die later zouden opgaan in PAX, veel tijd aan bewustwording over mondiale vraagstukken. In dat kader was er ook aandacht voor de vele tienduizenden Nederlandse werknemers die hun banen kwijtraakten toen hele sectoren verplaatst werden naar lagelonenlanden. Democratie was altijd een kernbegrip voor ons vredeswerk. PAX gaf in Nederland mede richting aan het debat over democratisering van vrede en veiligheid. Een bekende uitspraak uit die tijd: ‘Vrede is te belangrijk om alleen aan politici en militairen over te laten.’ De vredesbeweging pleitte voor meer betrokkenheid van burgers bij vraagstukken van oorlog en vrede. De grote demonstraties tegen kernwapens van de jaren tachtig (Amsterdam, 21 november 1981 en Den Haag, 29 oktober 1983) gaven uiting aan de wens van burgers mee te praten. De maatschappelijke discussie toen richtte zich niet alleen op de kernwapens en vrede en veiligheid in Europa. Lokaal werd bijvoorbeeld ook ingezet op vredeseducatie, binnen en buiten de scholen. Het was dan ook niet verwonderlijk dat PAX en lokale vredesgroepen zich later ook bezighielden met multireligieuze initiatieven, zeker na de terroristische aanslagen op de Twin Towers toen ook in Nederland de relatie met Islamitische burgers en gemeenschappen onder druk kwam te staan. Meer recent, tijdens de eerste fase van de oorlog in Syrië, toen vele tienduizenden vluchtelingen ook naar Nederland kwamen, stelde PAX met het project ‘Verhaal van een Vluchteling’ een groep van hen in staat om hun verhaal te vertellen op met name middelbare scholen en MBO-instellingen.
Ook in Nederland hardnekkige problemen
Na de val van de Muur, in 1989, ging het goed met de democratie. Maar de laatste vijftien jaar staat de democratie onder druk. In autocratische staten, in landen in transitie, maar ook in een gevestigde democratie als Nederland. Het zijn niet alleen populistische bewegingen en partijen die problemen veroorzaken, de overheid zelf heeft de publieke zaak verwaarloosd. Denk aan het toeslagenschandaal, de wijze waarop belangen van de Groningers moesten wijken voor economische belangen die verband hielden met de gaswinning. De Tweede Kamer zelf oordeelde ook ongebruikelijk hard over het falen van de overheid (‘de bijl ligt aan de wortel van de rechtsstaat’), maar tegelijkertijd wil ‘de nieuwe bestuurscultuur’ nog niet op geloofwaardige wijze van de grond komen. Jaar in jaar uit zien we het vertrouwen in politici teruglopen.
Onderzoek laat zien dat veel jongeren er niet van overtuigd zijn dat de democratie de beste bestuursvorm is. Jongeren voelen zich in veel zaken niet serieus genomen. De pleidooien om de stemgerechtigde leeftijd te verlagen van 18 naar 16 zijn ingegeven door de wens om de stem van jongeren zwaarder te laten wegen. Het is immers ook vooral hun toekomst die op het spel staat. Het vertrouwen dat elke nieuwe generatie het beter zal hebben dan de vorige, is verdwenen. De overheid heeft erg lang grote problemen voor zich uitgeschoven (stikstofproblemen, woningbouw, goede opvang van asielzoekers) en blijkt nu niet in staat of bereid om het roer krachtig om te gooien. Veel te lang was ‘een zo klein mogelijke overheid’ het doel, niet ‘een zo goed mogelijke overheid’. De overheid moest gerund worden als een bedrijf, burgers moesten gezien worden als klanten. Het heeft de publieke zaak grote schade berokkend. Kennis over complexe zaken is verdwenen, experts hebben plaatsgemaakt voor managers. Veel kennis moet nu telkens ingehuurd worden. Dat is duur en niet efficiënt.
Verhoudingen verharden
De samenleving is er ingewikkelder op geworden, vooral ook voor degenen die juist bij uitstek behoefte hebben aan een helpende overheid die hen bijstaat in moeilijke tijden. De zelfredzaamheid van burgers wordt gepredikt, maar ondertussen haken steeds meer burgers af – omdat ze zich niet gehoord voelen, niet mee kunnen in de gedigitaliseerde wereld, laaggeletterd zijn of simpelweg de weg kwijtraken in het woud van regeltjes en in de onoverzichtelijke kluwen van maatregelen en voorzieningen die in het leven zijn geroepen om burgers te ondersteunen. Ondertussen worden de tegenstellingen ook in Nederland groter – tussen degenen met wie het goed gaat en degenen die met moeite de eindjes aan elkaar knopen. Het maatschappelijk onbehagen groeit. Dat zijn zeer zorgwekkende ontwikkelingen. Op zich is discussie over hoe we maatschappelijke problemen aanpakken natuurlijk normaal en enig onbehagen zal daarbij in de regel onvermijdelijk zijn, maar als onbehagen aanhoudt en verhoudingen verharden en zeker als dreigen met en inzet van geweld voor groepen burgers een legitiem middel wordt om belangen te behartigen, kan en zal dat de democratie verzwakken.
Burgerschap als verbindende identiteit
Gelukkig is er tegelijkertijd wereldwijd ook sprake van vernieuwing van democratische praktijken. In talloze steden worden periodiek dialoogtafels georganiseerd. In dialogen gaat het er niet om om elkaar in een debatvorm te overtuigen van het ene of andere gelijk, maar om gezamenlijk te komen tot een goed begrip van de problemen die aan de orde zijn en activiteiten te verkennen die zoveel mogelijk recht doen aan wensen en behoeften van alle betrokkenen. Vanzelfsprekend heeft PAX heel veel ervaringen opgedaan met dialogen, in tal van conflictgebieden waar we groepen die met elkaar in conflict zijn proberen bijeen te brengen. Het gaat om het verbeteren van relaties tussen mensen en tussen gemeenschappen, het versterken van de ‘sociale cohesie’. Sociale cohesie stelt mensen in staat om verschillende belangen beter te wegen en maakt hen weerbaarder tegen negatieve invloeden van buitenaf (populisme, etnisch nationalisme of religieus radicalisme).
Maar het gaat ook om de relatie tussen burgers en overheid, het ‘sociaal contract’. Het is een oefening in burgerschap. In de regel zullen in landen in conflict – bewust of onbewust – identiteiten versterkt worden die juist verschillen versterken. De een is moslim en de ander christen. De een is Nuer en de ander Dinka, of Servisch en Albanees. Zulke specifieke identiteiten hoeven geen probleem te vormen, zolang het maar niet leidt tot het afwijzen en marginaliseren van de ander. In het vredeswerk gaat het vooral om het versterken van verbindende identiteiten. In democratieën gaat het dan om burgerschap, de situatie waarin iedereen gelijke rechten en plichten heeft als burger. Verschillen tussen mensen mogen er zijn en vormen geen probleem, als allen het besef hebben dat zij burger zijn en dat dat burgerschap de basis vormt voor vreedzaam samenleven.
Participatieve democratie
De ‘representatieve democratie’, gebaseerd op verkiezingen voor volksvertegenwoordigingen op lokaal, provinciaal en nationaal niveau, wordt in tal van landen aangevuld met vormen van ‘participatieve democratie’. Denk aan zogenaamde burgertoppen, burgerberaden en wijkbudgetten waarbij burgers zelf veel ruimte krijgen om te besluiten over besteding van gemeenschapsgelden in hun buurt of wijk. Daar zit veel energie. Het geeft burgers meer zeggenschap en versterkt de legitimiteit van overheidsoptreden. Lokale overheden zien het belang van de verrijking van het democratisch instrumentarium beter dan de nationale overheid. Nederland loopt in de oefening met zulke vormen van actief burgerschap wat achter bij andere landen in de Europese Unie, maar is wel bezig met een inhaalslag.
Laten we niet denken dat het wel zal loslopen, dat onze democratie sterk genoeg is. Laten we omwille van de vrede de democratie ook in Nederland verdedigen en verbeteren. En daarbij ook de verbinding leggen tussen onze democratie hier in Nederland en elders. Bedreigingen van de democratie vormen een wereldwijd fenomeen, we kunnen ons daar – zo blijkt – niet aan onttrekken. En om met recht en op geloofwaardige wijze democratische krachten elders te ondersteunen moeten we inderdaad in eigen huis de zaak op orde hebben. Werk aan de winkel dus!
In het najaar van 2021 namen PAX en de Max van der Stoel Foundation, verbonden aan de PvdA, het initiatief om samen in Nederland democratie beter op de kaart te zetten. Gesprekken leidden tot een Open Brief aan de Nederlandse regering, in december 2021, in voorbereiding op de eerste Summit for Democracy (Het redden van de democratie vraagt ook om actie in eigen huis – Joop – BNNVARA), die door een aantal organisaties werd medeondertekend. In november 2022 volgde een conferentie in Den Haag, waar een manifest met 16 aanbevelingen werd vastgesteld (Democracy Under Threat – Dutch Civil Society Coalition for Democracy).
Het manifest benoemt het onder andere het belang van dialogen, maatregelen ter bestrijding van corruptie, en roept op om na te denken over de wijze waarop we de belangen van toekomstige generaties het beste kunnen meenemen in beleidsdiscussies. Versterking van democratie vergt, aldus het manifest, ook samenwerking van overheid met het maatschappelijk middenveld.
Deze coalitie ‘Democratie onder Druk’ organiseerde ook diverse activiteiten ten tijde van de tweede Summit for Democracy, in maart 2023. Op een slotbijeenkomst in Amsterdam-Zuidoost werden de bevindingen samengevat in drie V’s: we moeten de democratie verdedigen, verbeteren en verbinden. Bij dat verbinden gaat het vooral om het leggen van de verbindingen tussen werk aan democratie in eigen land, Nederland, en de ondersteuning van democratische krachten elders op de aardkloot. Er worden momenteel plannen ontwikkeld voor activiteiten gericht op andere het parlementaire debat, najaar 2023, over de aanstaande Mensenrechten- en Democratienota van de Nederlandse regering en de verkiezingen voor het Europees Parlement, waarvoor Nederland waarschijnlijk op donderdag 6 juni 2024 naar de stembus gaat. Vertegenwoordigers van coalitie- en oppositiepartijen hebben steun uitgesproken voor een Democratiefonds. Dit idee zal de komende maanden nader worden uitgewerkt.
