Het democratisch systeem op hoger onderwijsinstellingen vertoont opvallend veel overeenkomsten met de nationale democratie. Het College van Bestuur is dan een soort regering en studenten zijn de burgers die zij vertegenwoordigt. Maar sinds de Maagdenhuisbezetting in 1969 is de universiteit een strijd- toneel voor democratie en rechtvaardigheid. Succesvolle protesten toen leidden tot verkozen universiteitsraden waar studenten en docenten meebeslissen over het beleid. Net zoals democratieën wereldwijd, staat ook de democratie op de universiteiten inmiddels onder druk.
Sinds de jaren ’80 is de democratie op de universiteit langzaam aan het afbrokkelen. Het neoliberale denken kwam op en het idee ontstond dat de universiteit meer moest worden gerund als een bedrijf. In plaats van het belang van de student kwam het verdienmodel voorop te staan. Studenten begonnen zich steeds meer een product in een onderwijsfabriek te voelen. Dit jaar zagen we een heropleving van studentenprotesten. Studenten in heel Nederland zagen geen andere optie dan het universiteitsgebouw te bezetten om hun stem op te eisen.
Studentenbezettingen
In Amsterdam bezetten studenten in 2015 het Maagdenhuis opnieuw. Maar liefst 45 dagen wisten een paar honderd studenten hetbestuursgebouw in hun handen te houden. Ze wilden hervormingen: meer inspraak, minder top-down. De Universiteit van Amsterdam (UvA) maakte grote beloftes. Er kwamen commissies, een rapport, zelfs een referendum over de aanbevelingen. Daaruit bleek dat een meerderheid meer democratisering wilde.
Titus (25 jaar, student aan de UvA, actief bij Amsterdam Autonomous Coalition en lid van de studentenraad): ‘Maar uiteindelijk zijn alle beloftes afgezwakt of weggegooid. De activistische druk was afgenomen. De democratie functioneert niet goed, dus is die druk heel belangrijk. De studentenraad, waar ik ook in zit, is meer een adviesraad zonder echte macht.’
Begin 2023 was er weer een grote actie. Studenten bezetten het Binnengasthuis en eisten dat de UvA stopt met de samenwerking met vervuilende fossiele bedrijven, zoals Shell. Titus: ‘We eisen nu naast democratisering en dekolonisering
ook decarbonisering (het verminderen of stoppen van CO2-uitstoot, red.). Dat is er dit jaar bijgekomen dankzij klimaatactivisten. De klimaatacties hebben het studentenactivisme een push gegeven.’
Je wordt gesilenced als je je uitspreekt over onrecht
Op de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) ging het anders. Daar was een crisis rond de sociale veiligheid uitgebroken. Uit een rapport was gebleken dat veel van de klachten gingen over mensen met een hoge functie en vaak ook met een hogere machtspositie dan de indiener van de klacht. Maaike (21 jaar, student aan de RUG en actief bij OccupyRUG – niet haar echt naam, naam bij PAX bekend): ‘De universiteit wil deze belangrijke mensen niet kwijt. Keer op keer wordt het slachtoffer monddood gemaakt en de kant van degene in een hogere machtspositie gekozen.’
In de weken voorafgaand aan de bezetting van het Academiegebouw volgden petities, demonstraties en gesprekken. Zonder succes. Toen een RUG-onderzoeker die onderzoek deed naar sociale veiligheid, onder andere op de universiteit zelf, werd ontslagen, was de maat vol. ‘We zijn niet zomaar begonnen met bezettingen. Maar wij willen verandering, en dat blijkt binnen het huidige systeem niet te lukken.’
Broodnodige democratisering
Of het nou gaat om klimaat of sociale veiligheid: studenten voeren actie, omdat zij zich onvoldoende gehoord voelen. Waarom is hun inspraak zo belangrijk? Titus: ‘Studenten zitten in een best kwetsbare positie. Een diploma is hard nodig voor je latere leven, maar studenten hebben geen zeggenschap over hoe ze die behalen. Zonder democratische macht word je uitgebuit. Alles draait om efficiëntie, het onderwijs raakt verschoolst. Dat zorgt voor hoge werkdruk en ook gewoon voor slechter onderwijs. Het sluit niet goed aan op de behoeftes van de student. Dus het voelt nutteloos. Terwijl juist betekenis belangrijk is voor het leerproces. Het gaat ook over autonomie: zelf de baaszijn over je leven, niet alleen doen wat je wordt opgelegd.’
Maaike: ‘Natuurlijk is het makkelijker en sneller als een kleine groep mensen alle beslissingen neemt. Maar het klopt gewoon niet wanneer het merendeel van de belanghebbenden vindt dat – zoals in ons geval – een klachtenprocedure onrechtvaardig uitpakt, maar er niets wordt gedaan.’ Titus vult aan: ‘Democratie betekent niet louter de meeste stemmen tellen. Het is een gesprek waardoor we samen tot de beste uitkomst komen. Dat gesprek kan alleen worden gevoerd als
je een gelijke plek aan tafel hebt. Nu is de machtsverdeling helemaal skewed.’
Democratie kan alleen als je een gelijke plek aan tafel hebt. Nu is de machtsverdeling helemaal skewed
Die machtsongelijkheid komt volgens Maaike niet uit de lucht vallen: ‘De kern van het probleem is dat West-Europese universiteiten van oorsprong gebouwd zijn op machtsongelijkheid: zij bepalen wat goed onderzoek is, welke kennisvormen correct zijn. Het stamt nog uit de tijd van kolonisatie en witte superioriteit. Sindsdien is er weinig veranderd. Democratisering van universiteiten is dus ook een stap in de dekolonisering.’
Volgeschreven manifesten
Wat moet er dan gebeuren om die machtsongelijkheid te verkleinen? Zowel Titus en Maaike benadrukken: daar is geen eenduidig antwoord op. Maar concrete ideeën zijn er genoeg, de studenten schrijven er manifesten vol mee. Titus: ‘Belangrijk is dat er meer en directer verantwoordelijkheid wordt afgelegd. Het bestuur hoort uitvoerend te zijn en de universiteitsraad sturend en controlerend. Maar de universiteitsraad kan het bestuur niet naar huis sturen als dat nodig is. Daarnaast: bepaal alles op het zo laagst mogelijke niveau. Maak opleidingscommissies verkiesbaar en geef ze meer macht, zodat
studenten over hun eigen studie kunnen bepalen. Ik vind dat je zou moeten kunnen meebeslissen over simpele dingen als aanwezigheidsplicht.’
Maaike: ‘Een groot probleem is dat heel veel beleid dat op papier staat, niet wordt uitgevoerd. Maar studenten hebben geen machtsmiddel om ervoor te zorgen dat het bestuur zich aan hun eigen beleid houdt. Dat maakt het heel lastig om dingen op de universiteit te verbeteren.’
Actie! Actie! Actie!
En dus blijft actievoeren nodig om je stem te laten horen. Maaike: ‘Ik vind dat je je altijd moet kunnen uitspreken over onrecht. Maar door het machtsverschil tussen bestuur en studenten en docenten, word je nu gesilenced. Letterlijk: voorafgaand aan een protest, kregen de omliggende cafés te horen dat ze ons geen stopcontact mochten uitlenen. Zodat we geen versterkte microfoon konden gebruiken.’
Demonstreren wordt soms nog lastiger gemaakt. De politie wordt er al snel bijgehaald. Titus: ‘In heel veel Europese landen protesteren studenten op hun eigen universiteit, maar alleen in Nederland belde het universiteitsbestuur overal de politie. Waarom? Omdat een bezetting het laatste machtsmiddel is dat studenten nog hebben. Als het democratisch systeem goed geregeld was, zouden bezettingen niet nodig zijn.’
Al met een kleine groep lukt het om verandering teweeg te brengen. Of op z’n minst het bestuur in hun broek te laten pissen
Het optreden van de politie gaat niet zelden gepaard met geweld. Bij een tweede bezetting op de RUG afgelopen april werden de studenten via een achteruitgang naar buiten gesleept. Twee hele trappen naar beneden, soms zelfs aan hun haren. Eenmaal buiten, uit het zicht van het publiek bij de hoofdingang, trok de politie de knuppel. Maaike komt net terug van de fysiotherapeut: ‘Mijn rug is nog steeds helemaal facked.’
Wat heeft het nu allemaal opgeleverd? De strijd is nog niet klaar. Maaike is hoopvol over de toekomst: ‘Aan onze bezettingen deden zo’n 60 mensen mee. Dat heeft mij echt laten zien: hoe machteloos je je ook voelt, zelfs met een relatief kleine groep mensen lukt het om verandering teweeg te brengen. Of op z’n minst het bestuur in hun broek te laten pissen!’
Sabine Scharwachter
Kick-off event: Democratiseer het hoger onderwijs
Bereid je voor op een evenement dat het hoger onderwijs op zijn grondvesten zal doen schudden! Studenten, docenten en iedereen die echt iets wil veranderen, bundelen hun krachten.
We praten niet alleen – we plannen workshops en een krachtige werksessie om de controle terug te winnen van de machthebbers en deze terug te geven aan de studenten en docenten. Het is tijd om ons te verenigen, onze strategie te bepalen en het script van de machtsdynamiek om te gooien. Dit evenement is onze strijdkreet voor een meer democratische en mondige toekomst in het hoger onderwijs. Laten we ons verenigen, onze stem verheffen en samen het systeem hervormen!
Georganiseerd door PAX, LSVb, LOF, SRVU en studentenraden.
