De oorlog tegen Oekraïne is nu een maand oud. Op 24 februari schond het Russische leger de territoriale integriteit van Oekraïne opnieuw. Sindsdien zijn duizenden burgers en militairen omgekomen of gewond, en miljoenen op de vlucht geslagen. Ondanks pogingen tot onderhandelingen is het einde van de oorlog niet in zicht.
In deze oorlog tegen Oekraïne speelt religie een grote rol. Dat betekent voor kerken en religieuze leiders ook een grote verantwoordelijkheid. Oekraïne heeft een hoofdzakelijk christelijke bevolking, verdeeld over twee orthodoxe kerken, respectievelijk onder het Patriarchaat van Moskou en de zelfstandige Orthodoxe Kerk van Oekraïne. Daarnaast zijn er katholieke en kleinere protestantse kerken en Joodse en islamitische minderheden. Ondanks veel interne spanningen zijn in de afgelopen jaren door oecumenische en interreligieuze dialoog opmerkelijke stappen gezet om te komen tot wederzijdse verdraagzaamheid en begrip tussen kerken en religies. Daarin werden zij ondersteund door Nederlandse kerken en PAX. Aan de Russische kant echter heeft het Russische Patriarchaat van Moskou zich steeds meer een bondgenoot getoond van de Russische regering. Net als president Poetin heeft het Russische Patriarchaat van Moskou het verlies van het grondgebied dat ooit tot de Sovjet-Unie of het Tsarenrijk behoorde, traumatisch genoemd. Net als de Russische regering heeft het Patriarchaat van Moskou de zelfstandigheid van de Orthodoxe Kerk van Oekraïne nooit erkend.
Van meet af aan hebben de Katholieke Kerk en de kerken die lid zijn van de Wereldraad van Kerken zich in verklaringen en gebed bezorgd getoond over het geweld tegen burgers in Oekraïne. Zij roepen op en bidden voor dialoog en vrede. De aanvankelijke prudentie van de kerken omwille van de dialoog met de Russische Patriarch Kirill werd door hem beantwoord met een reactie waarin de Russisch-Orthodoxe Patriarch de verantwoordelijkheid voor de oorlog eenzijdig bij het Westen legt vanwege “morele verdorvenheid”. In preken leverde de Patriarch zelfs een religieuze legitimatie van de militaire agressie, de schending van de integriteit van Oekraïne en daarmee de vernietiging van levens van Oekraïense burgers.
Kerken wereldwijd hebben afgesproken elkaar aan te spreken op het naleven van het evangelie van Christus. Een religieuze legitimatie van militaire agressie tegen burgers en tegen een soevereine Staat past daar niet in. Kerken hebben van de geschiedenis geleerd dat religieuze legitimatie van geweld en agressie, zowel in de wereldoorlogen als in onderdrukkende systemen zoals Apartheid, in strijd is met de boodschap van Christus. Kerken beseffen dat zij tekortgeschoten zijn in hun kritische houding ten opzichte van het geweld. Op andere momenten hebben zij zich wel uitgesproken tegen dergelijk geweld. In die geest heeft Paus Franciscus zich ook uitgesproken in Fratelli Tutti.
Nu liggen Oekraïense burgers onder vuur. De bedreiging van hun leven en toekomst kan niet gelegitimeerd worden. Nu keren ook orthodoxe kerken in Oekraïne en elders in de wereld die trouw waren aan de Patriarch in Moskou zich van de Russische aanval af, spreken orthodoxe priesters en de Patriarch van Constantinopel zich uit tegen de oorlog. Net zoals dappere Russische burgers zich tegen de oorlog uitspreken. Dat vraagt om solidariteit van de kerken hier. Gebed voor de slachtoffers en bieden van zorg aan vluchtelingen gebeurt voluit vanuit kerken in Europa. Maar er is meer nodig tegenover de religieuze legitimatie van geweld en militaire agressie. Daar moeten kerken zich onomwonden tegen uitspreken.
Europa staat voor de opdracht voor de langere termijn een vredesstrategie te ontwikkelen, waar de bevolking van alle landen in Europa zich veilig weet en waar ruimte is voor Europa’s grote diversiteit. Ook voor Oekraïense, Wit-Russische en Russische burgers. Kerken en religieuze gemeenschappen weten zich geroepen om een bijdrage te leveren aan dat vredesgesprek, aan een voortgaande oecumenische en interreligieuze dialoog, aan investering in het vredespotentieel van kerken en geloofsgemeenschappen. Voorafgaand aan de huidige Russische inval hebben kerken en geloofsgemeenschappen laten zien dat het kan.
Anna Timmerman, Algemeen Directeur PAX – Pastor Ad van der Helm, plaatsvervangend voorzitter IKV- Jan Peters SJ, voorzitter Pax Christi
