De internationale rechtsorde waar veel bedrijven van afhankelijk zijn is gebouwd op mensenrechten en de soevereiniteit van staten, zoals vastgelegd in het VN-Handvest. De Russische invasie in Oekraïne is een grove schending van die rechtsorde, én van de waarden waarop die orde is gebouwd. De invasie van Oekraïne laat opnieuw zien dat de Russische staat deze waarden niet erkent. Zakendoen met Russische bedrijven is en was problematisch.
Ook internationale standaarden voor het bedrijfsleven, zoals de VN en OESO-richtlijnen, zijn gebaseerd op deze waarden. Nu de Russische staat die waarden opnieuw zo in de kern afwijst, rijst de vraag wat dit betekent voor bedrijven met activiteiten of beleggingen in Rusland.
Staatsobligaties en staatsbedrijven
Voor een groot deel is het antwoord op die vraag (wat bedrijven met activiteiten of beleggingen in Rusland moeten doen na de invasie) kraakhelder. De oorlog in Oekraïne wordt gefinancierd vanuit de Russische staatskas, die weer gevuld wordt door (onder andere) de opbrengst van staatsobligaties in handen van internationale beleggers. Investeringen in de Russische staat waren al langer onverantwoord: sinds de annexatie van de Krim in 2014 gold er al een EU-wapenembargo tegen Rusland. Het optreden van Rusland in Oost-Oekraïne en Syrië en de ernstige repressie van burgers in eigen land zou al reden moeten zijn geweest om Rusland op de uitsluitingslijst van investeerders te doen belanden. Financiële instellingen die nog steeds obligaties bezitten moeten deze zo snel mogelijk van de hand doen, om te voorkomen dat zij bijdragen aan deze schendingen.
Ook de inkomsten uit staatsbedrijven vloeien naar de staatskas en daarmee naar de oorlog in Oekraïne. Gezien de ernst van de huidige schendingen en de geringe kans dat dialoog met deze bedrijven op korte termijn tot een einde aan de schendingen leidt, moeten investeerders zich -op een verantwoorde manier- terugtrekken uit deze bedrijven. PAX vindt dus dat er al eerder reden was om niet in Russische staatsbedrijven en staatsobligaties te investeren.
Bedrijven met activiteiten in Rusland
Nederlandse financiële instellingen hebben daarnaast beleggingen in Russische private bedrijven, en bedrijven kunnen met deze bedrijven allerlei partnerschappen hebben. Shell kondigde al aan uit de pijplijn Nordstream II en het gasproject Sakhalin II te willen stappen. Bedrijven als Total en Chevron doen trokken zich nog niet terug uit Rusland.
Internationale standaarden vragen van bedrijven dat zij human rights due diligence (gepaste zorgvuldigheid) toepassen om te voorkomen dat zij bijdragen aan mensenrechtenschendingen. Daaronder vallen ook schendingen van het oorlogsrecht. Bij verhoogd risico, moet extra gepaste zorgvuldigheid worden toegepast. Vanwege de centrale economische aansturing door het Kremlin zijn veel ogenschijnlijk zelfstandige economische actoren in feite instrumenten van het Kremlin. PAX stelt daarom dat alle bedrijven moeten worden vermeden waarvan je kan veronderstellen dat zij de facto door het Kremlin worden gedomineerd of dat zij deel vormen van de economische structuren en geldstromen van het Kremlin, waar zijn machtsstructuren en uitvoeringsmacht van afhankelijk zijn. Dat geldt in onze analyse voor de olie-, gas-, mijnbouw- en wapenbedrijven, alsook de financiële sector, inclusief alle toeleveranciers. Bij andere bedrijven in Rusland (landbouw, midden- en kleinbedrijf) is voorzichtigheid geboden. Het Business & Human Rights Resource Centre onderzoekt hoe bedrijven met activiteiten in Rusland reageren, en dat schiet vooralsnog tekort.
Klimaat
Veel Europese landen zijn afhankelijk van Russische fossiele brandstoffen. Het is goed dat deze landen zich inzetten om die afhankelijkheid te verminderen. Dat zou echter vooral moeten gebeuren door minder fossiel (gas, olie) te gebruiken, niet door bij andere landen fossiele brandstoffen in te kopen. Dat is belangrijk vanwege de klimaatcrisis, daarnaast ook omdat niet toevallig veel andere grote exporteurs van fossiele brandstoffen landen zijn met autoritaire regimes. Regimes die juist de inkomsten uit fossiele brandstoffen gebruiken om hun elites content, en hun bevolking eronder te houden. Dit systeem moet worden gebroken.
Uit onderzoek van Profundo blijkt dat ING (2,6 miljard dollar), Rabobank (322 miljoen dollar) en ABN Amro (321 miljoen dollar) fikse leningen hebben verstrekt aan Russische fossiele bedrijven.
Wit-Rusland
Rusland maakte bij de invasie en nog altijd gebruik van het grondgebied van Wit-Rusland. Daarmee is Wit-Rusland medeplichtig aan de inval. Wat we hierboven aan beleggers en bedrijven met activiteiten in Rusland aanbevelen, geldt daarom in principe ook voor beleggers in Wit-Rusland. Tegen Wit-Rusland golden overigens al sancties die, voor de invasie, verder gingen dan die tegen Rusland.
Verzet in Rusland
Zoals de Investor Alliance for Human Rights aangeeft in haar meest recente Investor Alert, kunnen investeerders en bedrijven Russische bedrijven oproepen zich actief uit te spreken tegen de oorlog en tegen de vervolging van hun werknemers en andere burgers, die geweldloos in actie komen tegen oorlog en repressie. Het op een na grootste Russische oliebedrijf Lukoil sprak zich al uit tegen de oorlog. Investeerders en bedrijven die hun contacten in Rusland daarin kunnen ondersteunen, moeten dat doen waar het kan. Bedrijven (en hun investeerders) actief in Oekraïne moeten er tegelijk voor zorgen dat hun werknemers beschermd zijn tegen geweld. Daarbij is het essentieel dat bedrijven en hun investeerders in contact blijven met lokale en internationale stakeholders.
PAX vindt dat:
- Investeerders Russische staatobligaties en obligaties van en aandelen in Russische staatsbedrijven van de hand moeten doen, opeisen en uitsluiten van belegging.
- Investeerders en bedrijven met belangen in Russische bedrijven in de energie-, wapen- en financiële sector daaruit moeten stappen vanwege de invasie. Bedrijven in deze sectoren kunnen naar onze inschatting niet opereren zonder bij te dragen aan het vermogen van de Russische staat om de oorlog voort te zetten. De internationale richtlijnen laten geen ruimte om ‘gepast zorgvuldig’ te blijven investeren. Alleen als een bedrijf zich opstelt als tegenstander van de invasie kan worden overwogen dat te ondersteunen. Voor langdurige gesprekken om bedrijven zover te krijgen (engagement) is wat PAX betreft echter nu geen ruimte.
- Overheden en bedrijven die naar alternatieven zoeken voor Russische fossiele brandstoffen moeten die allereerst zoeken in besparing en duurzame alternatieven. Import bij andere autoritaire regimes zijn geen levensvatbaar alternatief, maar verschuiven het probleem.
- Waar investeerders of bedrijven mogelijkheden zien om via belangen en partnerschappen het verzet in Rusland te ondersteunen, moeten zij dat verantwoord doen.