Hij zegt het in eloquent Russisch: ‘Er was veel spanning in Europa, in die tijd, de jaren tachtig, en ik vond dat ik mijn verantwoordelijkheid moest nemen. Ik ging het leger in en daar heb ik Russisch geleerd. Het was ook de tijd van de grote demonstraties tegen de kernwapens, die het IKV organiseerde. We vonden thuis het IKV maar links.’ Aldus onze ambassadeur in Oekraïne, Jennes de Mol, afgelopen dinsdag, tijdens een goed verzorgde lunch in zijn residentie in Kyiv. Zijn gehoor: de Nederlandse Ambassadeur voor vrijheid van religie en geloof, Jos Douma, enkele religieuze leiders van verschillende denominaties, academici en burgeractivisten. En twee medewerkers van PAX: Andriy Korniychuk, projectleider Oekraïne, en ikzelf, in mijn hoedanigheid als programmaleider Europa.
Als jongen had De Mol, opgroeiend bezuiden de rivieren, er geen besef van dat er ook mensen waren die niet katholiek waren. Een voetbalvriendje, zoon van een geïmporteerde dominee, moest hem dat uitleggen. ‘Toen begreep ik dat wij katholieken een minderheid vormden in Nederland.’ Douma, die zich bekendmaakt als ‘een protestant uit het hoge Noorden’, legt uit hoe dat werkte, de periode van de verzuiling.
Later op de middag, tijdens een round table op de ambassade, in een betrokken gezelschap van ruim dertig deelnemers van eveneens diverse samenstelling, zet ik mijn persoonlijke verhaal naast dat van de ambassadeur: ‘Juist vanwege die spanning in Europa besloot ik om dienst te weigeren. Pax Christi Nederland had een poule van ervaren mensen die dienstweigeraars hielpen om hun gedachten goed op schrift te zetten. Eén van hen hielp ook mij op weg. Ik koos voor de vredesbeweging omdat ik niet geloofde in kernwapens en de logica van de Koude Oorlog. En nu zitten we, twee katholieke jongens uit het zuiden van Nederland, hier naast elkaar. Bien étonnés de se trouver ensemble!’
Maar zo gek is dat natuurlijk ook weer niet. Het gaat om de inzet voor vrede en democratie, en we zijn allemaal, Nederlanders hier aan tafel, overtuigde Europeanen. We zagen mogelijk andere wegen naar vrede en veiligheid, maar zijn blij met de val van de Muur en de kansen voor verankering van vrede en democratie – en hebben er een groot deel van ons leven aan gewijd.
Maar vandaag staat vooral toch weer impliciet en expliciet de oorlog centraal, in dat diverse gezelschap met vertegenwoordigers van onder andere verschillende orthodoxe kerken, de Grieks-Katholieken, moslims, joden, protestanten, met bisschoppen en beleidsmakers van de AUCCRO (de nationale raad van kerken en religieuze organisaties in Oekraïne) alsmede priesters die met soldaten werken en betrokken zijn bij uitwisseling van krijgsgevangenen.
Europa is nog lang niet af. Iemand bracht zes jaar door in een Sovjetcel, lang geleden, en een ander zat meer recent twee jaar in detentie in Donetsk. Een deelnemer stelt voor om ‘de separatisten uit te nodigen de begraafplaats in Lviv te bezoeken waar tientallen gesneuvelde Oekraïense soldaten begraven liggen en daar hun familie te ontmoeten’. Waarop een ander vraagt: ‘Maar zijn wij dan bereid om hun begraafplaats in Donetsk te bezoeken en naar hun verhaal te luisteren? Onze soldaten hebben ook die van de andere kant doodgeschoten.’
Het is een eerste grote bijeenkomst in het kader van een PAX-project, gefinancierd door de Nederlandse missie bij de OVSE, dat gaat over vrijheid van religie en geloof, religieuze tolerantie en bijdragen van religieuze gemeenschappen aan processen van vredesbevordering. Wat wij vanuit Nederland kunnen bijdragen? We kunnen onze Nederlandse ervaringen inbrengen en steun proberen te bieden bij concrete dialoog- en vredesinitiatieven. En natuurlijk kunnen we als derde partij mensen bij elkaar helpen brengen, het klassieke werk van third party facilitation. Het is van belang maar ook een genoegen dat we daarin – met een goed begrip voor onderscheiden mandaten, mogelijkheden en capaciteiten – kunnen optrekken met de Nederlandse ambassade in Oekraïne en het ministerie van Buitenlandse Zaken. Daar hebben alle betrokkenen voordeel bij. En dat deze samenwerking dan ook nog mooie doorkijkjes oplevert in onze nationale geschiedenis en onze eigen persoonlijke keuzen en wegen, met lijnen van divergentie en convergentie, ja dat is dan toch de slagroom op het toetje!