De demonstratie van 29 oktober 1983, tegen nieuwe kernwapens in Europa, was de grootste ooit in Nederland. Meer dan een half miljoen burgers maakten die dag op het Malieveld in Den Haag een vuist tegen de plaatsing van 48 kruisraketten in Woensdrecht. De demonstratie werd mede door het Interkerkelijk Vredesberaad (IKV) georganiseerd, dat in 1977 zijn campagne tegen kernwapens was gestart met de bekende slogan “Help de kernwapens de wereld uit, om te beginnen uit Nederland!”
Het idee was dat Nederland zelf een vertrouwenwekkende stap zou zetten door de Amerikaanse kernwapens terug te sturen naar de Verenigde Staten en bij andere kernwapenstaten eigen nucleaire ontwapeningsstappen te bepleiten. De belangrijkste drijfveren van deze campagne waren schaamte over een veiligheidssysteem dat 32 jaar na Hiroshima en Nagasaki nog steeds berustte op de bereidheid tot massale vernietiging, én de visie dat veiligheid in Europa behoefte had aan meer democratie, openheid en dialoog tussen Oost en West. In de jaren 80 verbond het IKV de acties tegen kernwapens met intensieve contacten met dissidenten in Oost-Europa. Vrede en vrijheid moesten samengaan.
Wat leverden de demonstraties op?
Dankzij het INF-akkoord van 1987 tussen de VS en de Sovjet-Unie dat een hele categorie kernwapens verbood, werden de kruisraketten uiteindelijk niet geplaatst. De gesprekken tussen Reagan en Gorbatsjov waren mede een reactie op de West-Europese vredesbeweging en de Amerikaanse Freeze-campagne voor nucleaire ontwapening.
Ook andere onderhandelingen tussen de VS en de Sovjet-Unie leidden tot wapenbeheersing. Sinds de jaren tachtig is het aantal kernwapens verminderd van bijna 70.000 naar ongeveer 12.500 nu. Spectaculair is nog steeds dat in 1991/1992 dankzij een eenzijdig initiatief van president Bush sr., beantwoord door Gorbatsjov en daarna Jeltsin, in Europa duizenden ‘tactische’ kernwapens, bedoeld voor het nucleaire slagveld Europa, zijn teruggetrokken zonder dat daarover ooit een verdrag is gesloten. Toen kon het wel!
De situatie vandaag
Vandaag, 40 jaar na het Malieveld, is de dreiging van kernwapens actueler dan ooit. Er zijn meer kernwapenstaten en het aantal operationele kernwapens neemt wereldwijd weer toe. Onder Donald Trump werd het INF-verdrag opgezegd en ook andere verdragen zijn beëindigd of opgeschort, zowel door Rusland als de VS. Rusland gebruikt zijn kernwapens niet alleen als afschrikkingswapens, zoals tijdens de Koude Oorlog, maar ook als chantagemiddel om een wrede oorlog in Oekraïne voort te kunnen zetten. Op de achtergrond lopen de spanningen tussen de VS en China verder op. De NAVO veroordeelt – terecht – de plaatsing van Russische kernwapens op het grondgebied van Belarus, maar doet al decennia hetzelfde door in vijf Europese NAVO-landen Amerikaanse kernwapens te stationeren, waaronder in Nederland. Deze kernwapens worden vervangen door nieuwe modellen. En in contrast met haar veroordeling van de Russische plaatsing stelde de Nederlandse regering begin deze maand in antwoord op Kamervragen dat de eventuele plaatsing van Amerikaanse kernwapens in het Verenigd Koninkrijk geen escalatie vormt.
Gelukkig zien we ook hoopvolle ontwikkelingen. Een grote groep landen heeft gewerkt aan het Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons (TPNW) – het Verdrag Inzake het Verbod op Kernwapens – dat in 2021 van kracht werd. Naast een alomvattend verbod op kernwapens bevat het verdrag de steun aan gemeenschappen die hebben geleden onder het gebruik en testen van kernwapens evenals het nemen van milieuherstelmaatregelen. Inmiddels hebben al 97 landen het verdrag ondertekend of geratificeerd. Nederland zou dat ook moeten doen, maar de regering wil het verdrag niet ondertekenen omdat het niet in lijn wordt geacht met NAVO-beleid.
Ook de campagne tegen kernwapens heeft zich verder uitgebreid. Er zijn steeds meer raakvlakken met de klimaatbeweging, en naast de decennialange betrokkenheid van wetenschappers, artsen en gemeenschappen die hebben geleden onder het gebruik of testen van kernwapens, is er een groeiende rol voor kunstenaars, LGBTQ+-activisten en financiële instellingen. Het recent opgezette Youth for TPNW laat zien dat ook onder de nieuwe generaties de noodzaak tot ontwapening sterk leeft.
Wereldwijde morele verontwaardiging
De belangrijkste drijfveren van de campagne uit de jaren 70 en 80 blijven cruciaal. De schaamte van destijds over het aanhoudend vertrouwen in massavernietigingswapens, ook door Nederland, is uitgegroeid tot wereldwijde morele verontwaardiging. Dat is bijvoorbeeld zichtbaar in het stijgende aantal landen wereldwijd dat – door het TPNW te tekenen – expliciet afkeurt dat een selecte groep staten de eigen veiligheid wenst te waarborgen door te vertrouwen op wapens die de hele wereld bedreigen. De andere drijfveer blijft ook: veiligheid in Europa is alleen duurzaam als ze inclusief is. Dat vraagt een nieuw debat over veiligheidsstructuren in Europa.
Opgelopen spanningen bestrijd je niet met nieuwe kernwapens, maar met de-escalerende maatregelen en ontwapeningsprocessen. Het verleden laat zien dat het nuttig, zelfs geboden is om daar plannen voor te maken, juist ook als de spanningen hoog oplopen. De oorlog in Oekraïne maakt dat moeilijk, maar des te noodzakelijker. Een militaire strategie kan niet zonder een overtuigend politiek kader, een nieuwe aanzet tot een Europese veiligheidsarchitectuur. In dat perspectief blijven voorstellen om te werken aan nucleaire ontwapening, zoals het terugsturen van Amerikaanse kernwapens uit Nederland van groot belang.
Dit artikel werd opgesteld door de organisatoren van de demonstratie in de jaren tachtig en huidige medewerkers voor nucleaire ontwapening van PAX, opvolger van het IKV en Pax Christi.
Organisatoren in de jaren 80: Wim Bartels (internationaal secretaris IKV), Gied ten Berge (beleidsmedewerker IKV), Laurens Hogebrink (bestuurslid IKV), Willem van de Ven (lid organisatiecomité demonstratie) en van het huidige PAX: Dion van den Berg, Alejandra Muñoz en Cor Oudes.