‘Als je je als burger gehoord voelt, ga je je inzetten voor de democratie’

13 september 2023

Onze democratie staat onder druk. Het vertrouwen tussen burgers en overheid is aangetast, vinden zowel burger als overheid. PAX, Bureau Burgerberaad en Represent Jezelf zetten zich onafhankelijk van elkaar in voor verbetering. ‘Een diverse vertegenwoordiging van burgers moet participeren in besluitvorming.’

Half juli viel het vierde kabinet Rutte over hoe de migratiestromen te verkleinen. Het kabinet was toen anderhalf jaar op weg. De VVD wilde gezinshereniging aan banden leggen, iets waar de Christenunie niet mee kon leven. Een maand eerder was gebleken dat er veel minder asielaanvragen waren in de eerste helft van het jaar dan het kabinet had verwacht. Op 10 juni hadden ruim 18.000 mensen asiel aangevraagd, waarmee de kans dat dat er aan het eind van het jaar inderdaad de voor 2023 voorspelde 70.000 zouden zijn, zeer klein werd.

Ondanks deze ‘meevallende cijfers’ kwamen de regeringspartijen er na lang praten niet uit. Dus viel het kabinet gevolgd door een uittocht van een aantal kopstukken uit de nationale politiek, zoals premier Mark Rutte, D66-leider Sigrid Kaag en CDA-politiek leider en vice-premier Wopke Hoekstra. Eerdere schandalen zoals het toeslagenschandaal en het vernietigende rapport van de parlementaire enquêtecommissie over de gaswinning in Groningen bleken voor Rutte en zijn kabinet geen reden voor het aanbieden van ontslag aan de Koning.

Fragiel en grillig

Wat is hier aan de hand? ‘Het is een teken dat de representatieve partijpolitiek steeds fragieler en grilliger wordt’, zegt schrijver en medeoprichter van Bureau Burgerberaad, Eva Rovers. ‘Het is de arrogantie van de macht’, zegt Younes Douari, initiatiefnemer van de organisatie Represent Jezelf, die groepen die zich niet gerepresenteerd voelen wil betrekken bij de politiek.

Het zijn zomaar wat analyses over wat er niet goed gaat in de Nederlandse democratie, en vooral in het sociaal contract: de relatie tussen burger en overheid. Dat die relatie voor verbetering vatbaar is, blijkt wel uit deze citaten van burgers:
‘Het is één grote poppenkast in Den Haag’, ‘Allemaal machtswellustelingen daar!’ ’Stelletje prutsers.’ (bron: social media). Maar ook de overheid is die mening toegedaan: ‘De democratische rechtsorde is het fundament van onze samenleving. Dit fundament heeft barsten opgelopen. Wij willen het vertrouwen tussen burgers en overheid herstellen. Dat zal alleen gaan als de overheid betrouwbaar is, vertrouwen heeft in burgers en oog heeft voor de menselijke maat.’ (bron: coalitieakkoord).

In een goed werkende democratie bepaalt de wil van het volk legitieme machtsuitoefening. Maar juist in de relatie tussen het volk en de overheid die macht uitoefent namens het volk, gaat veel mis. Ron van Wonderen, onderzoeker bij het Verweij-Jonker Instituut dat onderzoek doet naar sociale vraagstukken, analyseert vijf oorzaken voor de verwijdering tussen burger en overheid, zoals beleefd door de burger. Die heeft het gevoel dat de overheid onzichtbaar is en verder van hem is af komen te staan, en bovendien ook dat de overheid de burger niet ziet. Daarbij ervaren sommige burgers dat ze ongelijk behandeld worden en dat er onderscheid gemaakt wordt tussen groepen burgers. Een ander veelgehoorde klacht van burgers is dat ze niet gehoord worden bij besluitvorming, of erger nog, wel gehoord, maar dat hun geluid daarna wordt genegeerd of niet meegenomen in de besluitvorming. Ook ervaren burgers incompetentie bij bestuurders en ambtenaren.

Frauderende steuntrekkers

‘Dat het sociale contract is aangetast komt onder andere doordat de overheid zich onder de kabinetten-Rutte ook letterlijk teruggetrokken heeft, en een participatiesamenleving voorstond,’ zegt Guido de Graaf Bierbrauwer, beleidsmedewerker bij PAX. ‘Meer participatie van burgers betekende tegelijkertijd minder overheid, en dus bezuinigingen. Met als gevolg dat veel mensen buiten de boot vielen. De overheid zag de burger daarbij soms letterlijk als frauderende steuntrekker. De overheid was ervan overtuigd dat die burger op zijn beurt uiteindelijk niet te vertrouwen is.’ Collega Dion van den Berg vult aan: ‘De burger op zijn beurt, stemt niet meer voor wat het land nodig heeft, maar voor wat in zijn of haar eigen belang is. Ook dat is het gevolg van het doorgeschoten neoliberale denken.’

De uitspraak van Wilders dat het parlement een nepparlement is, was niet helemaal uit de lucht gegrepen

En dat geldt dan voor de burger die daadwerkelijk ging stemmen. Younes Douari, oprichter van de organisatie Represent Jezelf, constateert dat vooral veel jongeren en met name die van kleur, niet vertegenwoordigd zijn in de politiek en zijn afgehaakt. Zelf was hij altijd al geïnteresseerd in politiek, vertelt hij. Maar toen UvA-professoren Armen Hakverdian en Wouter Schakel een uitspraak van Wilders, “Het parlement is een nep-parlement”, tegen het licht hielden en constateerden dat de representatie van alle 17 miljoen Nederlanders niet goed geborgd is in het parlement, ging hij om zich heen kijken, om te beginnen in zijn eigen Marokkaanse gemeenschap: ‘Ik merkte dat veel jongeren totaal geen interesse hebben in wat er in Den Haag gebeurt.’

Het gevoel van niet gezien worden en ook geen contact hebben met de overheid, was alomtegenwoordig. Douari: ‘En wie zijn er vooral afgehaakt? Niet de mensen die het al voor elkaar hebben en voldoende welvaart hebben. Het zijn vooral de mensen onderaan de sociale ladder.’

De werking van macht

Toch zijn er bevlogen politici met juist het belang van deze burgers op hun netvlies, maar zij hebben het niet altijd makkelijk en staan aan veel heftige dynamieken bloot in de Tweede Kamer. Voorafgaand aan de val van het Kabinet vertrok SP-prominent Renske Leijten. ‘Ik verlies hier te veel energie’, zei ze over haar vertrek en ze voegde eraan toe dat ze klaar was met de ‘machtspolitiek’. Eva Rovers sprak met meerdere politici om hen van burgerberaden te overtuigen. Ze zijn volgens haar stuk voor stuk van goede wil. Maar de mechanismen waaraan ze blootstaan, zijn heel moeilijk te weerstaan, zoals fractiediscipline, of het zich moeten onderscheiden van andere partijen en dus het uitvergroten van verschillen. Rovers: ‘Je kunt daar bijna geen weerstand aan bieden, vertellen veel van hen me. Zeker niet in je eentje, maar ook niet als enkele partij. Ik denk dat dat ook een van de redenen is dat veel politici opstappen.’

Het willen behouden van macht begint al meteen met zo’n val van het kabinet. Rovers: ‘Men is gericht op zetels winnen en niet op wat het land nodig heeft. Het leidt er onder andere toe dat politici vaak geen vooruitstrevende voorstellen durven te doen, uit angst om hun achterban kwijt te raken.’

Persoonlijke relaties

Wat is er nodig om dit alles te veranderen, om de democratie weer zo te laten werken dat het systeem burgers werkelijk representeert? Rovers, Douari, De Graaf Bierbrauwer en Van den Berg geloven alle vier dat de invloed van burgers op esluitvormingsprocessen veel groter moet worden. Ze werken er allemaal aan om dat voor elkaar te krijgen.
‘We moeten toe naar een situatie waarin het er toe doet wat de zorgen en behoeften van mensen zijn,’ zegt Rovers.

‘Burgers willen graag participeren, maar dan in de besluitvormingsprocessen,’ vindt ook De Graaf Bierbrauwer. Rovers is met Bureau Burgerberaad een krachtig pleitbezorger van burgerberaden die, op basis van een afspiegeling van de bevolking, tot adviezen komen aan de overheid. In het nog altijd zeer katholieke Ierland heeft het geleid tot legalisering van abortus. En dat het geen intellectuele bovenklasse hoeft te betreffen die aanjaagt tot een burgerberaad laat het voorbeeld van Frankrijk zien. Daar werd door president Macron tot een klimaatburgerberaad besloten na maandenlange demonstraties van de zogenaamde ‘gele hesjes’ als reactie op het verhogen van de brandstofaccijnzen. Rovers: ‘De vraag van Macron was: construeer sociaal-rechtvaardige maatregelen om CO2-uitstoot te verminderen.’ Dat lukte de 150 Fransen die waren ingeloot: hun maatregelen zouden zelfs ruim voor 2030 tot de gewenste reductie leiden. Helaas waren de uitkomsten van het burgerberaad niet goed geborgd. Want de senaat, die niet vooraf betrokken was, bleek achteraf geenszins van plan om de belofte van Macron om de voorgestelde adviezen over te nemen, op te volgen. ‘Dat is funest voor het vertrouwen,’ zegt Rovers. En dat versterkt de kloof tussen burger en politiek alleen maar nog meer.

Ook in Nederland zijn er plannen voor een klimaatburgerberaad. De Graaf Bierbrauwer: ‘Maar er zijn nu al mitsen en maren ingebouwd door de Tweede Kamer. Dat is heel jammer, want dan werkt het niet.’ Rovers: ‘Renske Leijten had helemaal gelijk met wat ze zei over de politieke opvolging van het burgerberaad: ‘Doe het goed of doe het niet!’
Voor Douari is niet alleen de politieke opvolging van de adviezen van burgers belangrijk, maar ook dat zo’n advies gewaarborgd inclusief is.‘Als het gaat om armoedebestrijding moeten bijvoorbeeld mensen aan tafel zitten die armoede aan den lijve ondervinden. Niet alleen de geprivilegieerde mensen die voor mensen in armoede oplossingen gaan bedenken.’ Met zijn organisatie werkt hij hard aan betrokkenheid van juist die groepen die zijn afgehaakt: ‘We proberen het vertrouwen en de betrokkenheid van burgers te vergroten. We leggen uit hoe het systeem werkt, dat de democratie van ons allemaal is en wat onze eigen plek is in die democratie. Dat doen we met interactieve en prikkelende content op onze kanalen.’ Dat werkt, vertelt hij: ‘Alles draait bij ons om persoonlijke relaties en netwerk. Sommigen zeggen: “door jullie ben ik actiever en meer betrokken geworden bij de politiek.”’

Vredeswerk in Nederland?

Van den Berg en De Graaf Bierbrauwer hebben op verschillende plekken in de wereld, zoals in vredesprocessen in Libanon, Oekraïne, de Balkan en Noord-Irak, gewerkt aan de participatie van burgers. Zo is bovendien bekend uit onderzoek dat vredesprocessen die inclusief worden vormgegeven, dus met inspraak van alle groepen in de samenleving, veel bestendiger zijn. ‘Het is ook onze expertise, we weten hoe we moeten bouwen aan vredesprocessen,’ zegt Van den Berg.
Hoewel we in Nederland niet in oorlog leven, leven we ook niet in wat ‘positieve vrede’ genoemd wordt. Positieve vrede wil onder andere zeggen: een rechtsstaat met een goed functionerende overheid, respect voor ieders rechten, open informatiestromen en afwezigheid van corruptie. Vredeswerk is inmiddels ook in Nederland gewenst, denken De Graaf Bierbrauwer en Van den Berg.

Burgers hebben vaak heel veel begrip voor elkaar

Van den Berg en De Graaf Bierbrauwer namen vanuit PAX het initiatief om in Nederland de coalitie ‘Democratie onder Druk’ te starten. Het was een verrassing voor een aantal collega’s, vertellen ze. Van den Berg: ‘Heel lang hebben we Nederland niet gezien als conflictland. We richtten ons eerder op solidariteit buiten Nederland.’ Inmiddels hebben meerdere organisaties zich bij het initiatief aangesloten, zoals Foundation Max van der Stoel, het Nederlands Helsinki Comité, Meer Democratie, Transparency International Nederland, het Nederlands Instituut voor Multipartijendemocratie (NIMD) en The Hague Academy for Local Governance.

Empathisch

Hoewel een symptoom van grillige en op korte termijn gerichte partijpolitiek, biedt de val van het kabinet en het vertrek van een generatie politici toch ook een belangrijke kans. ‘Ik hoop vooral op positief- constructieve campagnes met nieuwe ideeën,’ zegt De Graaf Bierbrauwer. Van den Berg: ‘Er is nu eindelijk ruimte om na te denken over oplossingen die eerst meteen terzijde werden geschoven omdat ze niet pasten in de neoliberale agenda.’ Hij en De Graaf Bierbrauwer denken dat met meer betrokkenheid van burgers voor de verkiezingen het beleid straks beter wordt. De Graaf Bierbrauwer: ‘Je zag het ook in de discussie rond Zwarte Piet. Als mensen van elkaar horen dat hun kinderen in de klas worden gediscrimineerd, ontstaat er echt wel begrip. Mensen zijn eigenlijk heel empathisch.’

Douari is het daarmee eens en voegt toe: ‘De politiek moet erkennen dat nu veel mensen afhaken en moet structuren bedenken om dat te voorkomen, om echte participatie vorm te geven, en geen schijnparticipatie. Als dat werkt, en je je als burger die eerst over het hoofd werd gezien, gehoord voelt, ga je je veel meer inzetten voor je stad of je directe omgeving.’

Dat effect ziet ook Rovers: ‘Mensen die deelnemen aan een burgerberaad krijgen meer democratisch zelfvertrouwen. Ze voelen dat hun mening ertoe doet in het grotere geheel. Velen van hen worden na hun deelname maatschappelijk of politiek actief. In dat opzicht is het voor veel mensen echt een transformerende ervaring.’ Ze denkt dat burgerberaden de toekomst hebben. ‘Er zijn al zoveel gemeenten mee aan de slag, er worden overal moties ingediend om burgerberaden te organiseren. Deze beweging is niet meer te stoppen. De huidige problemen kunnen ook niet meer zonder de samenleving worden opgelost.’

Bovendien, vertelt Van den Berg, kunnen we vertrouwen op wat wel ‘collectieve intelligentie’ wordt genoemd: ‘Uit verschillende onderzoeken blijkt dat als je een groep burgers toegang geeft tot goede kennis en informatie, ze tot dezelfde conclusies komen als onafhankelijke experts.’ Vaak conclusies die bovendien vooruitstrevender blijken te zijn dan regeringsbeleid. Volgens Rovers komt dat omdat politici hun achterban stelselmatig te conservatief inschatten. De Graaf Bierbrauwer en Van den Berg willen de huidige open situatie niet voorbij laten gaan: ‘We zijn nu bezig met de uitwerking van een manifest en met het ontwikkelen van een lobby- agenda. Het zal niet verbazen dat burgerparticipatie daarin een centrale rol vervult!’ !