Vredesweeklezing 2019: De ziel van PAX

Aan het begin van mijn laatste vredesweek – als directeur van PAX wel te verstaan – wil ik met jullie stil staan bij een vraag die zich steeds opnieuw opdringt. Wat is er nodig om de vredesbeweging in beweging te houden? Wat is er nodig om dat oude ideaal van een vreedzame en menswaardige wereld dichterbij te brengen? Wat kunnen wij doen om het verlangen naar vrede vast te houden?

75 jaar bevrijding

Die vraag is juist in deze tijd onontkoombaar en urgent. Dit jaar herdenken we 75 jaar bevrijding. 75 jaar nooit meer Auschwitz. Nooit meer discriminatie en vervolging van minderheden. Nooit meer raciale politiek en nationalistische superioriteitswaan. Nooit meer oorlog. Bij elke herdenking horen we zeggen: ‘vrijheid en vrede zijn niet vanzelfsprekend’. Het klinkt als een bezweringsformule. Want de waarden waarvoor 75 jaar geleden zulke grote offers zijn gebracht staan onder druk. 

Angst voor de ander

Jodenhaat steekt de kop op. Moslims en andere minderheden ervaren dagelijks discriminatie. Migranten en vluchtelingen verdrinken op zee of verkommeren in kampen. Er zijn leiders die met ‘eigen-volk-eerst-retoriek’ electorale onzekerheid verzilveren in politieke macht. Er zijn nog altijd bloedige oorlogen en brute dictators. En wat het ergste is. Het lijkt alsof deze inperkingen van vrijheid, vrede en recht vanzelfsprekend zijn geworden. Kijk naar het nieuws van de afgelopen dagen. In Amerika geven rechters Trump de vrije hand om migranten te weren. In Europa weigeren regeringen migranten van de verdrinkingsdood te redden. In Israël belooft een premier illegaal bezette gebieden voor altijd te annexeren.

Dreigend nieuws

In Idlib bombarderen Rusland en Syrië ongestraft ziekenhuizen. In Londen is de wapenbeurs weer een doorslaand succes met klanten uit Saoedi-Arabië en andere dubieuze dictaturen. De Tweede Kamer stemt in met wetgeving die de onafhankelijkheid van de journalistiek en de neutraliteit van noodhulp ondermijnt. In de miljoenennota is het budget voor ontwikkelingssamenwerking procentueel in 46 jaar niet zo laag geweest is. Het is maar een greep uit het nieuws. Maar je voelt aan alles: dit is niet goed. 

Wat houdt de vredesbeweging gaande?

Daarom die onontkoombare vraag. Wat is er nodig om de vredesbeweging gaande te houden, om te blijven geloven in het ideaal van vrede? Bij het tastend zoeken naar antwoorden op deze pertinente vraag kom ik niet uit bij ronkende ideologieën en rationale analyses, maar bij verhalen van gewone mensen. Er zijn veel verhalen. Maar vandaag gebruik ik het verhaal over Sama.  

Sama

Sama is een meisje dat inmiddels drie jaar oud is. Ze is geboren in Aleppo. De stad die symbool staat voor een nietsontziende oorlog. Een oorlog zonder einde in zicht. Aleppo is een oude stad die in 4.000 jaar door honderden generaties is opgebouwd en in één generatie is vernietigd. Het is een gebroken stad die ook symbool lijkt te staan voor onze gebroken hoop op vrede. Sama betekent in het Arabisch ‘lucht’. Lucht zoals elk mens die graag voor zich ziet. Een heldere hemel. Een schijnende zon. In het geboortejaar van Sama is Aleppo echter belegerd. Elke dag zijn er luchtaanvallen. De zon gaat schuil achter dikke rookwolken. Het regent vaatbommen uit de lucht. In de nacht verlichten fosforgranaten de duistere hemel boven de stad. In dat Aleppo groeit Sama op. Op het eerste oog zoals elk kind. Ze zuigt op haar teen. Met een slaapliedje wiegt de moeder van Sama haar in slaap. Maar dan explodeert er een bom. We horen stemmen: “Naar beneden, naar beneden, er komt er nog één!” Het beeld wordt onscherp. Dan horen we het oorverdovende geluid van bominslagen. Er is vuur aan het einde van de gang. Er dringt rook naar binnen. We kunnen dit zien omdat de journaliste Waad al-Kateab, de moeder van Sama, een film heeft gemaakt over leven in het belegerde Aleppo. De film For Sama kunnen we begin volgend jaar in Nederland zien. 

Onverschilligheid doorbreken

In 2016, in het jaar waarin Sama geboren en Aleppo vernietigd wordt, vraagt een journalist de Amerikaanse presidentskandidaat Gary Johnson naar zijn plannen voor Aleppo. “Wat is Aleppo?” is zijn ontluisterende antwoord. En wat nog pijnlijker is, dit antwoord wordt ook in Aleppo gehoord. Het is niet per ongeluk dat de film afsluit met een beeld waarin Sama een bord omhoog houdt met de tekst: “Dit is Aleppo! Wat is gerechtigheid?” Maar hoe kan je met een film de onwetendheid en onverschilligheid over Aleppo, over de oorlog in Syrië en zoveel andere plaatsen doorbreken? In een eerste montage volgde de film chronologisch de ontwikkelingen in Syrië. Het begon met de hoop, met de geweldloze opstand tegen de repressie van Assad. En het eindigde met de wanhoop, met de systematische vernietiging van Aleppo. De beelden waren schokkend. Niet om aan te zien. Maar de moeder van Sama ontdekte dat deze montage kijkers in het donker achterlaat. Zonder hoop. Machteloos. Samen met een Britse regisseur besloot ze een totaal andere montage te maken. Ze koos voor een andere kijk op de werkelijkheid. Een perspectief waarin niet de logica van het geweld centraal staat maar het leven van Sama. De film pendelt in de nieuwe montage tussen donker en licht, tussen wanhoop en hoop, met het vitale leven van Sama en haar moeder als herkenbare levensdraad. 

Moed van alledaagse mensen

Waad al-Kateab geeft in haar film zo een uniek beeld van leven in oorlog. Een leven waarin oprechte moed en even oprechte alledaagsheid dicht naast elkaar bestaan. Een leven waarin niet de taal van militairen, politici of analisten de boventoon voert maar de aspiratie van gewone mensen. Mensen die verliefd worden, kinderen krijgen, verlangen naar een tuin. Het zijn juist deze gewone aspiraties waardoor de brutaliteit van de oorlog zo scherp naar voren komt. Het zijn juist deze eenvoudige verlangens die ons uitnodigen om ons te verplaatsen in het leven van mensen in Aleppo. Om onszelf een vraag te stellen: Wat is gerechtigheid? En ook: wat kan ik doen?

Aanzet tot vrede al zichtbaar in de oorlog

In zijn nieuwe montage is de film veel meer dan een oorlogsdocumentaire. Het is ook een liefdesverhaal uit Aleppo. Een verhaal over tekenen van medemenselijkheid, die midden in Aleppo, midden in elke oorlog te vinden zijn. Een verhaal dat duidelijk maakt dat de eerste aanzetten voor een humaan en vreedzaam samenleven al zichtbaar zijn te midden van het oorlogsgeweld. 
Een verhaal dat ons aan een waarheid herinnert waarvan we ons niet altijd bewust zijn, vaak niet bewust van willen zijn. In tijden van oorlog hebben we weliswaar niet elke keus, maar zelfs onder die omstandigheden kunnen mensen – zoals de moeder van Sama ons laat zien – de menselijke waardigheid redden.

Hoop

Zeker, de filmbeelden uit Aleppo blijven een dramatisch verslag van een ongekende humanitaire crisis. Maar Sama maakt de kijkers niet machteloos. Sama geeft zuurstof aan de hoop, wakkert het verlangen naar vrede aan. Overal waar de film wordt voorvertoond zijn mensen diep geraakt maar ook strijdbaar en opstandig. Mensen beseffen dat ook zij wat kunnen veranderen. Dat ze wat willen veranderen. Dat ze willen laten zien dat het kan. Ze kunnen in elk geval de moeder van Sama steunen. Zij is samen met haar man, die als arts in Aleppo werkte, een actie begonnen tegen de bombardementen van ziekenhuizen.

Perspectief van de ander

Wat kunnen we uit dit verhaal, wat kunnen we van deze ervaring van Waad al-Kateab en Sama leren? Een eerste inzicht is dat we de politieke werkelijkheid van vandaag meer moeten bezien vanuit het perspectief van de ander en niet enkel door de bril van eigen belangen of angsten. We moeten leren kijken met de ogen van de mensen die uitgesloten, gemarginaliseerd en vergeten raken. Als we met de ogen van Waad en Sama naar de oorlog in Syrië kijken dan beseffen we dat de internationale politiek steeds opnieuw de verkeerde prioriteiten heeft gesteld. En dat nog altijd doet. Nog altijd wordt stabiliteit in landen belangrijker geacht dan het oprechte verlangen van mensen naar vrijheid en een menswaardig bestaan. Nog altijd krijgt symptoombestrijding van terrorisme voorrang boven een diepte investering in vreedzame en inclusieve samenlevingen. Nog altijd blijkt vermeende angst voor oorlogsvluchtelingen belangrijker dan de internationale plicht om hen te beschermen en menswaardig op te vangen. Een politiek die zich enkel laat leiden door eigen belang en ons belooft te beschermen tegen de ander, zal zich op den duur niet alleen tegen de ander keren maar ook tegen onszelf. Een politiek die zich laat leiden door eigen volk eerst, eigen veiligheid boven alles, is tot mislukken gedoemd. Een waardegedreven buitenlandpolitiek zal meer prioriteit moeten geven aan de bescherming van Sama en al die andere mensen die opgroeien onder oorlogsgeweld en onrecht. Al is het maar omdat dat uiteindelijk ook in ons eigen belang is.

Mogelijkheden voor vrede

Een tweede les die we kunnen trekken is dat de logica van geweld, onrecht en uitsluiting niet alles bepalend is. De film For Sama bevestigt de tegendraadse vooronderstelling dat er altijd mogelijkheden voor vrede zijn. Ook in Aleppo komen er mogelijkheden voor vrede aan het licht. In elke situatie van oorlog en onrecht staan er mensen op die de menselijke waardigheid redden. Steeds opnieuw zien we mensen de grenzen van hun eigen angst oversteken en de kloof van vijandschap overbruggen. Hoe sterk dat verlangen naar vrede en recht is blijkt wel uit het simpele feit dat Waad in Aleppo blijft filmen, dat haar echtgenoot als arts in zijn ziekenhuis blijft opereren. Het blijkt ook uit de film zelf die een oproep aan Sama en daarmee ook aan ons is. Een oproep om Aleppo ook te zien als een stad waar de hoop op vrede springlevend is. Als een bloem die te midden van de stenen van het geweld groeit. Aanhangers van de zogenaamde reaal politiek zullen dat ronduit naïef vinden. Maar we moeten die tegendraadse veronderstelling dat vrede mogelijk is koesteren en met kracht verdedigen. Bovendien, hoe naïef is het om voor de stabiliteit van landen te vertrouwen op dictators? Hoe onnozel is het om terroristen met militair geweld te bestrijden zonder iets te veranderen aan de omstandigheden waaronder terrorisme kan opbloeien. Hoe krankzinnig is het om oorlogen te starten die door gebrek aan politieke strategie eindeloos blijven voortduren ten kosten van steeds meer burgerslachtoffers. Wordt het niet hoog tijd om de zogenaamde reaal politiek af te rekenen op de resultaten die het belooft maar zelden aflevert?

Veranderkracht

Dan kom ik vanzelf bij de derde les die we tegen de achtergrond van Aleppo moeten trekken. De meest voorkomende manier waarop mensen hun macht opgeven is door te denken dat ze geen macht hebben. We leven in een wereld waarin statelijke en niet-statelijke partijen met elkaar strijden of samenwerken, afhankelijk van hun eigen belangen. De verlangens en mogelijkheden van gewone mensen spelen daarbij vaak een ondergeschikte rol. Maar overal werken mensen aan de opbouw van een meer rechtvaardige samenleving, met vrouwen en jongeren in een opvallende hoofdrol. Als we het ideaal van een meer vreedzame en menswaardige wereld verder willen brengen dan zullen mensen zich met elkaar moeten verbinden en zich samen moeten inzetten voor verandering. Het zou te makkelijk zijn om te denken dat mensen van goede wil zomaar de wereldvrede kunnen bewerkstelligen. Maar laten we de veranderkracht van mensen die betrokken zijn op elkaar en de wereld vooral niet onderschatten. Dat doen machthebbers namelijk ook niet. Overal in de wereld perken repressieve regeringen de politieke ruimte voor civiele samenleving en vrije pers in. Is dat niet het ultieme bewijs van de vitale veranderkracht die in samenlevingen verborgen ligt? Wie goed kijkt ontdekt dat onrecht en geweld bij mensen altijd verlangen naar een menswaardig bestaan losmaakt. Het kan lang duren maar er breekt altijd een dag aan waarop dat verlangen sterker blijkt dan de angst voor repressie en geweld. Dat is de dag waarop een muur kan vallen, een dictator zijn biezen kan pakken, de vrede kan uitbreken.

Soedan

We zagen dat de afgelopen maanden in Soedan gebeuren. Het regime daar leek jaren lang stevig in het zadel te zitten. Maar 17 augustus gaat de Soedanese geschiedenisboeken in als bevrijdingsdag. Het militaire regime is vervangen door een burgerregering. Niet door reaal politiek maar door burgers die verlangen naar een menswaardig bestaan. Door de vrouwen van Soedan die voorop gingen in geweldloos verzet. Vrouwen die met hun verzet, net zoals Waad al-Kateab met haar film, de illusie doorbreken dat burgers geen macht hebben. 

De ziel van PAX

Het zijn deze drie inzichten – het kijken met de ogen van de ander; het koesteren van de vooronderstelling dat er overal mogelijkheden voor vrede zijn; en de vredeskracht van gewone mensen – die samen de ziel van PAX vormen, de vitaliteit van de vredesbeweging bepalen. Het is deze bezieling die mensen samenbrengt en veranderkracht geeft. Om de democratie en het recht te beschermen en te versterken. Om het gewapende geweld in te perken. Om vreedzame inclusieve samenlevingen op te bouwen.

Optimist

De afgelopen weken hebben veel mensen me gevraagd of ik niet cynisch ben geworden. Want zeg nou eerlijk, wat heeft het vredeswerk nu eigenlijk opgeleverd? En wordt alles dat met zo veel moeite is opgebouwd niet onder onze handen afgebroken? Nu heb ik voor cynisme geen aanleg. Maar eerlijk gezegd raak ik zelf ook wel eens bevangen door pessimisme. Het valt moeilijk te ontkennen dat de wereld van vandaag in veel opzichten onzeker, bedreigend en onvoorspelbaar is. Maar het zijn juist mensen als Waad al-Kateab, het zijn de vrouwen in Soedan die me hebben geleerd verder te kijken dan de oppervlakkige chronologie waarmee de wereldgeschiedenis zich presenteert. Uitgerekend de mensen die omgeven zijn door geweld en onrecht, uitgerekend de mensen uit Aleppo, blazen bij mij steeds opnieuw de hoop op vrede aan. Het zijn juist deze mensen die een beroep doen op onze morele verbeeldingskracht, die ons vragen om met andere ogen te kijken, om de mogelijkheden van vrede te zien en met realistische stappen dichterbij te brengen.

Verbinding

Vrede dichterbij brengen. Dat kan als we beseffen dat we deel uitmaken van een gemeenschap van mensen. Een gemeenschap die elk mens insluit, ook de mensen die zich vernederd of angstig voelen en daardoor tegenover ons kunnen staan met vijandige gevoelens. Een gemeenschap die gelooft dat mensen anders kunnen zijn dan ze in eerste instantie laten zien. Vrede dichterbij brengen. Dat kan als we een fundamentele nieuwsgierigheid ontwikkelen. Een nieuwsgierigheid die niet terugdeinst voor de complexe vragen van deze tijd. Een nieuwsgierigheid die zich onttrekt aan het dominante wij – zij schema en de gedachte dat wij normaal zijn en de ander zich moet aanpassen. Vrede dichterbij brengen. Dat kan als we geloven in onze eigen veranderkracht. Dat we, als we ons verbinden met andere mensen veel meer kunnen veranderen dat de aanhangers van de reaal politiek denken. Vrede dichterbij brengen. Dat kan als we bereid zijn risico’s te nemen. Als we de hoop op vrede willen verspreiden en vertalen in concreet politiek handelen dan zullen we niet alleen onbetreden paden moeten bewandelen maar ook onze eigen grenzen moeten verleggen. Vrede dichterbij brengen. Dat kan ook dichtbij beginnen. Door het nieuws eens te bekijken met de ogen van de ander. Door in gesprek te gaan met iemand buiten je eigen bubbel. Door de verbindende krachten in je eigen omgeving te versterken. Door een vluchteling uit te nodigen in je klas of kerk. Door je bank en verzekeringsmaatschappij kritisch te bevragen. Door lid te worden van een politieke partij of gewoon van PAX. Door jezelf en anderen steeds opnieuw die aloude vraag te blijven stellen: Wat is gerechtigheid?

Uitnodiging

Ik ben niet cynisch, soms even pessimistisch, maar uiteindelijk toch vooral hoopvol gestemd. Omdat uit de geschiedenis blijkt dat het verlangen naar vrede onuitroeibaar en besmettelijk is. Omdat er altijd mensen zijn die net zoals Waad al-Kateab halsstarrig blijven zeggen: Ik kan het veranderen. Ik wil het veranderen. Ik zal je laten zien dat ik het kan veranderen.Daarom nodig ik jullie namens PAX ook deze Vredesweek weer uit om je over grenzen heen te verbinden met elkaar en met de wereld. 

“Om je samen met al die andere mensen 
te laten optillen uit de rauwe realiteit. 
Om je te laten meenemen door je dromen. 
Om je te laten opnemen in een wolk 
van grote woorden: liefde, recht, vrede en noem maar op. 
Om je voor te stellen dat je meedoet. 
Samen met al die andere mensen. 
Stel je dat eens voor.” 

(Gedicht van Sjon Donkers, Vrede Vieren, PAX, 2017) 

Utrecht, 20 september 2019

Het Friesch Dagblad bracht een verkorte versie van de toespraak in de zaterdagaeditie van de krant.