Duik dieper in de urgentie van vrede en gerechtigheid met het Vredesweekessay 2024, geschreven door Dion van den Berg. Kijkend naar de wereld om ons heen is de roep om verandering luider dan ooit tevoren. In dit essay verkent Dion niet alleen de uitdagingen waarmee we worden geconfronteerd, maar ook de mogelijkheden voor positieve actie. Ontdek hoe we, geleid door menselijke waardigheid en solidariteit, een pad naar vrede kunnen banen, zelfs in de meest turbulente tijden. Dion stelt de vraag hoe we nu én samen een vreedzamere toekomst kunnen bouwen.
Het zijn barre tijden. De agressie-oorlog in Oekraïne gaat door en dagelijks bombardeert Rusland ook civiele doelen. Het nietsontziende Israëlische geweld, waarmee internationaal recht en mensenrechten worden geschonden, na de aanval van Hamas van 7 oktober vergt dagelijks slachtoffers. Het geweld van het Israëlische leger en kolonisten tegen Palestijnen op de Westelijke Jordaanoever neemt ook toe. De Nederlandse regering schaarde zich zeer laat achter oproepen tot een humanitair staakt-het-vuren, is nog steeds niet voor een permanent staakt-het-vuren en probeert na de uitspraak van de rechter alsnog via omwegen F-35-onderdelen aan Israël te leveren. Daarmee is Nederland op dit moment eerder deel van het probleem dan van de oplossing. Rechtszaken tegen Donald Trump hebben er niet toe geleid dat zijn kansen op een tweede termijn als president van de Verenigde Staten verkeken zijn. In Duitsland worden politici door rechtse extremisten mishandeld. De vrees bestaat dat de rechts-radicale AfD in het najaar in diverse deelstaten de grootste partij zal worden. In eigen land worstelen we met de gevolgen van de ruk naar rechts als gevolg van de verkiezingen op 22 november en met de polarisatie van het publiek debat op tal van thema’s.
Het zijn ook verwarrende tijden. Wat is de beste strategie tegen de populisten? Waarom stemmen zoveel burgers op partijen die het collectieve belang ondergeschikt maken aan de belangen van specifieke groepen en die gedijen bij polarisatie? Zal de trans-Atlantische samenwerking een eventueel tweede presidentschap van Trump overleven? Wat is de toekomst van Oekraïne, hoe houden we Poetin tegen – zonder eenzijdig vertrouwen in militarisering? Wie heeft er een begin van een idee over een Europese veiligheidsarchitectuur waarvan ook Rusland op termijn deel kan uitmaken? Zuid-Afrika daagt Israël voor het Internationaal Gerechtshof (ICJ); Nicaragua daagt Duitsland voor het ICJ. De mondiale orde verandert. Na de Koude Oorlog, met twee machtsblokken en een hegemonie van de Verenigde Staten, zijn we nu in een nieuwe situatie terechtgekomen: een multipolaire wereld, waarin tal van staten hun rol op het wereldtoneel opeisen. Biedt dat kansen, of tekenen vooral bedreigingen zich af?
Waar staat de overheid voor?
We zien hoe groot de verleiding is om – in deze chaotische context – pragmatisch stelling te nemen, op zoek te gaan naar gelegenheidscoalities en ‘oplossingen’ te bepleiten die in ieder geval voor de korte termijn de druk van de ketel lijken te halen. Daarbij past het om tegenstellingen uit te vergroten: ‘hoed u voor de linkse wolk’, of feiten te verdraaien of te ontkennen: ‘We hebben een migratiecrisis’ en dat legitimeert zogenaamd verregaande maatregelen, ja, zelfs beleid dat strijdig is met internationale afspraken.
Het probleem is dat we met zo’n opportunistische handelwijze uiteindelijk verder van huis geraken. De politiek zal minder voorspelbaar worden. De toch al aanzienlijke onzekerheid van burgers zal groeien als de vraag steeds is: ‘waar staat de overheid voor?’ We zien dat nu al gebeuren. Nederland levert wapens aan Oekraïne en steunt sancties tegen Rusland. Terecht! Tegelijkertijd pleiten we niet voor een permanent staakt-het-vuren in Gaza en nemen we geen maatregelen tegen Israël vanwege het extreme geweld tegen Palestijnen. Dat is meten met twee maten. Dat is ongeloofwaardig.
Waarden gedreven politiek
Meer dan ooit is het noodzakelijk dat we ons handelen – internationaal, nationaal en lokaal – baseren op waarden waarop we telkens kunnen, nee moeten, teruggrijpen. Besluiten en acties moeten te allen tijde gebaseerd zijn op een poging zulke waarden handen en voeten te geven. PAX heeft voor het eigen werk deze waarden als volgt geformuleerd:
We laten ons in ons vredeswerk leiden door menselijke waardigheid en solidariteit. Elk mens heeft recht op een menswaardig bestaan, ongeacht zijn overtuiging, herkomst of geaardheid. Dat recht is universeel en onaantastbaar. Het vormt de basis voor onze benadering die zich kenmerkt door gelijkwaardigheid, waarbij het essentieel en mogelijk is om vredeskrachten te bundelen en niemand achter te laten. Dat veronderstelt ook solidariteit. Mensen zijn immers met elkaar verbonden en op elkaar aangewezen.
Wat betekenen deze begrippen anno 2024? Hoe zwengelen we het gesprek over menselijke waardigheid en solidariteit aan in de komende Vredesweek die in het teken staat van de oproep: “Samen voor vrede. Nu!”?
Altijd ‘ja, maar…’
Voormalig premier Mark Rutte zei het zonder enige aarzeling op 11 oktober in de Tweede Kamer: ‘Na zo’n afschuwelijke serie aanslagen past geen ‘ja, maar’. Daarvoor is het optreden van terreurbeweging Hamas te weerzinwekkend, de schok te groot, het leed te diep.’. Dat is, zeker voor de historicus die Rutte is, een betreurenswaardige opmerking. Het ‘ja, maar’ is immers de kortst mogelijke samenvatting van het beschavingsideaal. We komen als mensheid, als mondiale samenleving, verder zolang we oog houden voor de ander en primaire driften (als de roep om wraak) trachten te onderdrukken en reguleren. Daarom hebben we internationaal ook afspraken gemaakt, onder andere in de vorm van het internationaal humanitair recht en het oorlogsrecht. Waar het gaat om inzet van militaire middelen zijn proportionaliteit en de verplichting burgerslachtoffers te vermijden, zulke principes. Het ‘ja, maar’ is juist van het grootste belang als de spanningen hoog oplopen, de roep om wraak en vergelding steeds luider klinkt en een stemming ontstaat waarbij het doel de middelen heiligt. Juist dan moet gewezen worden op de internationale afspraken.
Nederland zou een veel betere vriend van Israël geweest zijn als het ‘ja, maar’ direct centraal zou hebben gestaan in onze reactie. Het is immers duidelijk dat in het optreden van de regering Netanyahu de menselijke waardigheid van de Palestijnen ontkend wordt. Dat op zich is niet nieuw, maar komt nu meer dan ooit en duidelijker dan ooit naar voren.
Geen vrede met oorlog
De Ambassade van Vrede in Vlaardingen had vorig jaar een mooi motto: ‘geen vrede met oorlog’. Meer dan een feitelijke constatering, namelijk dat vrede per definitie de afwezigheid van oorlog insluit, geeft het ook aan dat we oorlog en inzet van militaire middelen nooit als normaal mogen gaan zien. Het ademt ook urgentie. Het geweld moet zo snel mogelijk stoppen. Samenwerking is geboden, niet the day after, als de wapens zwijgen, maar nu, terwijl er dagelijks slachtoffers vallen door oorlogsgeweld. Wat PAX betreft betekent dat niet dat we koste wat kost direct moeten koersen op onderhandelingen tussen Oekraïne en Rusland. Rusland respecteert de territoriale integriteit van Oekraïne immers niet en Rusland is verantwoordelijk voor een agressieoorlog waarin burgers voortdurend doelwit zijn, in de bezette gebieden en bij de voortdurende aanvallen op steden, dorpen en civiele infrastructuur. Rusland heeft ook eerder laten zien lak te hebben aan internationaal recht en mensenrechten, zoals in Georgië en Syrië. Er zijn geen geloofwaardige signalen gegeven dat Rusland met de aanvallen wil stoppen. Een waardengedreven politiek houdt ook in dat we Oekraïne militair en politiek steunen, ook in de roep om herstel van gezag van Kyiv over de nu bezette gebieden.
PAX maakt zich wel grote zorgen over het gemak waarmee we nu al onze hoop lijken te vestigen op wapens. Wapens alleen brengen nooit vrede en zeker geen democratie. Militarisering brengt risico’s voor de democratie in Oekraïne met zich mee: rigide centralisering van beleid en wederopbouw, militair boven civiel gezag. De militaire samenwerking met Oekraïne moet zijn ingebed in een politieke visie en strategie. Tal van moeilijke vragen komen daarbij aan de orde. Hoe vergroten we met niet-militaire middelen de druk op de politieke elite in Rusland? Hoe kan – te zijner tijd – een vredesproces eruitzien? Indien zich een situatie aandient waarin een vredesmissie, onder de vlag van de VN of anderszins, wenselijk zou zijn, welke landen die geen lid zijn van de NAVO of horen tot de vriendenkring van Rusland zouden daarin dan een belangrijke rol kunnen vervullen? Hoe helpen we Oekraïne er weer bovenop, op een manier die democratie en burgerschap ondersteunt? Hoe behouden we de Oekraïense traditie van pluralisme en religieuze tolerantie?
Kogels en kleurpotloden
Hoe kunnen we kritische burgers in Belarus en Rusland en de diaspora uit die landen – de honderdduizenden die hun heil zochten in Jerevan, Istanbul, Belgrado en tal van steden en dorpen in EU-landen – beter ondersteunen? We mogen niet naïef zijn over het gedachtegoed en de ambities van Poetin, maar het zou niet goed zijn om alle contacten met ‘gewone Russen’ nu voor decennia in de ijskast te stoppen. Er is een grote etnische diversiteit in Rusland; ‘de Rus’ bestaat niet. Hoe ingewikkeld het ook moge wezen, we moeten een strategie van engagement ontwikkelen. Dat deden we in de jaren tachtig door middel van ontmoetingen met gewone burgers en projecten met kritische burgers in de Warschaupactlanden. Voor deze inzet op dialoog, voor projecten ter ondersteuning van prodemocratische krachten en voor inclusieve wederopbouw is ook veel geld nodig. Ingrid Thijssen van VNO-NCW pleitte recent voor meer militaire productie: ‘geen kleurpotloden maar kogels’. De commentaren lieten zich raden. Menige ingezonden brief draaide de aanbeveling om: geen kogels maar kleurpotloden. Uiteindelijk hebben we natuurlijk beide nodig: militaire samenwerking met Oekraïne en een geloofwaardige defensie, maar ook onderwijs, (vredes)cultuur, creativiteit en heel veel doorzettingsvermogen!
Verbindend leiderschap
Ondertussen hebben we in Nederland ook grote problemen. Uit tal van onderzoeken en analyses blijkt dat er sprake is van ‘verbroken verbindingen’ en gebrek aan vertrouwen: tussen overheid en samenleving en ook tussen groepen burgers. Het is een teken aan de wand dat de PVV met de laatste parlementsverkiezingen de meeste stemmen kreeg. De eenmanspartij van Wilders zet al decennia grote groepen burgers weg als tweederangs en ondermijnt de democratie met wilde kritiek op de onafhankelijke media en de onafhankelijke rechtspraak. Ook was het de PVV die de toon zette in de Tweede Kamer met onparlementair taalgebruik. Woorden doen ertoe. In een maatschappelijk proces kunnen momenten van polarisatie een positieve bijdrage leveren omdat het nuttig kan zijn om bepaalde dilemma’s scherp aan de orde te stellen. Echter, door de belangen van groepen burgers structureel te negeren maak je een samenleving kapot.
In zekere zin heeft ‘de elite’ zelf schuld aan het anti-elitaire sentiment dat hoogtij viert. Te lang is bepleit dat een kleine overheid per definitie beter is dan een grotere overheid. Omvang en kosten van het overheidsapparaat werden de toets der dingen; niet de kwaliteit van diensten die een overheid moet leveren en niet de vraag of de overheid er is voor burgers die – kortstondig of langdurig – behoefte hebben aan ondersteuning van rijkswege. Partijen kijken niet verder dan de komende verkiezingen, schuiven grote problemen als hete aardappels door naar komende generaties. We leven nu met de gevolgen van ondoordachte privatiseringen, marktwerking in de zorg en omvangrijke schandalen in verband met slecht overheidsoptreden, zoals de toeslagenaffaire, de gaswinning in Groningen, het falende beleid met betrekking tot asielzoekers en statushouders. Het is zeer de vraag of de huidige Tweede Kamer de stikstofproblemen gaat aanpakken en kansengelijkheid zal bevorderen.
Meer dan ooit hebben we behoefte aan verbindend leiderschap, een constructief krachtenspel van politieke leiders die een visie op de toekomst formuleren en urgente zaken aanpakken, ook als de achterban daar moeite mee heeft. Dat is immers traditioneel ook een taak van de elite: het eerlijke verhaal vertellen, impopulaire maatregelen uitleggen en verdedigen en samenwerking vormgeven ter versterking van het collectief.
Solidariteit begint met empathie
We moeten de problemen van burgers aanpakken vanuit een brede politieke samenwerking. Het gaat niet alleen om een goed gesprek in het Haagse. We moeten de kansenongelijkheid aanpakken, in het onderwijs en daarbuiten. We moeten de uitwassen van de marktwerking corrigeren. Burgers en politici moeten het belang van collectieve voorzieningen onderkennen. Een pleidooi voor zelfredzaamheid mag niet verworden tot verkapte bezuinigingen en een sfeer van ‘zoek het zelf maar uit’. Solidariteit tussen burgers en groepen begint met een interesse in de leefwereld en ambities van de ander. Empathie is daarbij belangrijker dan sympathie.
We moeten ons vooral niet laten verlammen door de grote problemen van het moment, maar concrete initiatieven versterken en organiseren. We moeten ons tegelijkertijd realiseren dat de wereld, in het klein en in het groot, verandert. We hebben van doen met nieuwe vragen en zullen ook zelf nieuwe coalities moeten smeden. Dit is nodig op alle niveaus: in de eigen woonplaats, nationaal en in de internationale arena. Menselijke waardigheid, solidariteit en interesse in de ander zouden hierbij als leidraad moeten gelden. Alleen op deze manier kunnen we een nieuw perspectief op vrede vormgeven. Wanneer de samenleving de hoop dreigt te verliezen, wil PAX een krachtig en eensgezind geluid laten horen. Met allen die de wens tot vrede delen, zeggen we: Samen voor vrede. Nu!
Vredesweek 2024
Vrede is meer dan de afwezigheid van oorlog en hoe dit eruit ziet en tot stand komt, gaat iedereen aan. Daarom organiseert PAX al meer dan 50 jaar met duizenden mensen de vredesweek.
Ook dit jaar zullen van 14 t/m 22 september 2024 honderden lokale activiteiten samenkomen met een gemeenschappelijk doel: vrede. Vrede komt natuurlijk niet vanzelf, daar moet je aan werken, met elkaar.
Daarom is het thema dit jaar: Samen voor Vrede. Nu!