Waarom zou PAX zich moeten bemoeien met klimaatverandering? Daar hebben we toch al milieuorganisaties voor? Halverwege maart dit jaar, toen het coronavirus Nederland in zijn greep kreeg, begon ik bij PAX als stagiair om grofweg deze vraag te beantwoorden, en al snel realiseerde ik me dat de klimaatcrisis vredeswerk reeds flink in de weg zit. Het is dus geen toeval dat PAX sinds kort tijd en moeite heeft vrijgemaakt om haar programma’s bestendiger te maken tegen een warmere planeet. Omdat human security – de bestaanszekerheid van mensen – bij PAX centraal staat in het bevorderen van vrede, kan de organisatie niet om klimaatverandering heen.
Door Arjan Laan
PAX’s Ervaring met de Klimaatcrisis
Eenmaal begonnen bij PAX kwam ik er snel achter dat veel programma’s al last hebben van klimatologische ontwikkelingen. In Zuid-Soedan vormen voedsel- en waterschaarste een serieuze belemmering voor het alledaagse leven, en al helemaal buiten de grote steden. Het land kent een klimaat dat twee en een half keer zo snel opwarmt als de rest van de aarde, en in 2050 zouden landbouwopbrengsten van Sorgo-gewassen tussen de vijf en 25% kunnen zijn gedaald ten opzichte van het jaar 2000. Gewelddadige geschillen over land zijn niets nieuws in de regio, maar statistisch gezien ontstaan ze vaak na droogte of overstromingen, fenomenen die in de afgelopen eeuw flink zijn gegroeid in jaarlijkse aantallen. Desondanks blijven het sociale factoren die aan de basis liggen van het geweld. Een erg ongelijke verdeling van land als gevolg van het Britse koloniale verleden is deels verantwoordelijk, maar economische en culturele problemen dragen hier ook aan bij. Zo vertelde een collega die werkt aan de Human Security Survey in het land hoe het binnen de regionale cultuur normaal is om neer te kijken op landbouw als een taak voor de ‘zwakken of vrouwen’, terwijl het beschikken over vee juist vaak wordt gezien als een mannelijk statussymbool en in praktijk dient als valuta. Intussen is er in Zuid-Soedan sprake van ernstige voedselschaarste waardoor er geregeld voedseldroppingen moeten worden geleverd, en is rond de 87% van de populatie afhankelijk van een fragiele landbouwsector die weinig bijdraagt aan de economie. Slechte toegang tot mondiale markten maken economische groei nog moeilijker. Afgeleid door potentiële inkomsten van olie is de Zuid-Soedanese regering niet bepaald bezig om te investeren in een duurzame landbouwsector. In andere woorden, Zuid-Soedan is niet alleen slecht voorbereid op een warmer, extremer klimaat, maar heeft nu al last van een toenemend aantal landconflicten die in de hand worden gewerkt door een koloniaal verleden, slechte economische prioriteiten, culturele problemen en inderdaad, een opwarmend klimaat.
Ook zuidelijker op het continent slaat de klimaatcrisis toe. Zo heeft ook de Democratische Republiek Congo steeds vaker last van als maar heftigere overstromingen, terwijl gemeenschappen in landelijke gebieden te maken hebben met verslechterende landbouwgrond. Daarbovenop komt dat een grote groep Mbororo-herders (ook wel Fulbe of Peuhl genoemd) uit het oostelijke deel van de Sahel het land binnen zijn gekomen om onder andere droogte te ontvluchten. De videobeelden die ik heb gezien van de duizenden koeien die de grens oversteken laten een sterke indruk achter van de grote schaal waarop deze migratie plaatsvindt. Nu vestigen de Mbororo zich in gebieden die al bezet zijn door andere groeperingen, en is de vraag of de situatie in goede banen kan worden geleid om geweld te voorkomen. Daarnaast onderhoudt de DRC met behulp van de internationale gemeenschap vele natuurparken waarin traditioneel gebruik van natuurlijke hulpbronnen beperkt of verboden is. Hiermee worden lokale gemeenschappen benadeeld, die vaak prima in harmonie kunnen leven met hun omgeving. Geschillen tussen deze partijen worden meestal militair ‘opgelost’.
Aan de andere kant van de Atlantische Oceaan is het risico ook groot dat klimaatverandering het werk van PAX verder gaat bemoeilijken. Net als de voorgaande voorbeelden is Colombia slachtoffer van bodemerosie, en aangezien het grootste deel van de bevolking zich heeft gevestigd in het hoge Andes-gebergte zijn waterschaarste en instabiel land dagelijkse zorgen. Deze problemen zitten de bestaanszekerheid van veel Colombianen in de weg, waardoor sneller naar criminele alternatieven wordt gekeken. In een gesprek met het Colombia-team kwam ik erachter dat de uiterst ongelijke verdeling van land nu al sterk het verbouwen van illegale gewassen stimuleert. Voor Colombianen die financieel afhankelijk zijn van kleine stukken land zijn de opties vaak ruwweg gelimiteerd tot het verbouwen van coca, aansluiting bij de FARC of hongerlijden. Nog extremere klimatologische omstandigheden gaan deze dynamiek alleen maar versterken.
Een ander belangrijk voorbeeld is de zorgwekkende waterschaarste in Irak. Van al het water in het land komt 70% uit rivieren die het land deelt met Syrië, Turkije en Iran. De twee laatstgenoemde landen hebben recentelijk veel dammen gebouwd, die in combinatie met steeds onregelmatigere neerslagpatronen de wateraanvoer in Irak in de afgelopen decennia met minstens 40% hebben verminderd. Hoewel klimaatverandering niet de hoofdreden is geweest, heeft die wel bijgedragen aan de nood om dammen te bouwen. Intussen faalt de Iraakse overheid grotendeels om het water dat wél aankomt in het land – waarvan veel vervuild is geraakt met olie tijdens het conflict met ISIS – te zuiveren. Eén van de consequenties is een gezondheidscrisis in Basra, waar al meer dan honderdduizend Iraakse burgers slachtoffer van zijn geworden, met protesten als gevolg. Waar zij om vragen is in Nederland een dagelijkse zekerheid: schoon water. Al deze omstandigheden stimuleren onvrede, sociale spanningen en onzekerheid onder de bevolking, en maken het makkelijker voor extremisten om te rekruteren. Deze casus is helaas het perfecte voorbeeld van hoe geopolitiek, slecht bestuur, ontoereikende wederopbouw na conflict en de externe stressfactor van klimaatverandering extremisme en langdurige bestaansonzekerheid in stand houden.
Gevaar voor Internationale Vrede en Veiligheid
Van een afstand zien de gevolgen van de klimaatcrisis er niet veel beter uit. Het mondiale zeeniveau blijft stijgen waarmee het een existentieel gevaar vormt voor laaggelegen gebieden. Gelijktijdig lopen de geopolitieke spanningen op over grondstoffen die binnenkort bereikbaar zullen zijn rond de Noordpool. Voorheen gematigde klimaten zijn al droger geworden, waterschaarste neemt toe en extreme weersomstandigheden komen vaker voor en veroorzaken meer schade. De consequenties voor de mens zullen steeds groter worden. Zo suggereert nieuw onderzoek dat binnen 50 jaar een miljard mensen zullen worden geconfronteerd met ondragelijk warme temperaturen. Hoe veroorzaken deze ontwikkelingen conflict? Dat doen ze niet. Tenminste, niet uit zichzelf. Ze kunnen echter wel kwetsbare balansen tussen sociale groepen verstoren, bestaande sociale kloven doen verbreden, concurrentie tussen staten doen groeien en bijdragen aan andere oorzaken van conflict. Als human security essentieel is voor vrede, dan is het eerder ondenkbaar dat de twee fenomenen niet aan elkaar verbonden zijn. Als PAX in staat wil blijven om ook in de toekomst nauwkeurig risico’s en oplossingen te identificeren, dan moet de organisatie rekening houden met klimaatverandering in haar conflictanalyses en bij de ontwikkeling van effectieve strategieën om beleid te beïnvloeden. Sceptici beargumenteren vaak dat het moeilijk is om precies klimaatverandering aan te wijzen als oorzaak van extreme weersomstandigheden of natuurrampen – laat staan van de sociale consequenties die daaruit volgen. Dit is ook lastig, maar naar mijn mening slaan zij toch net naast de plank. Wel of niet het gevolg van klimatologische ontwikkelingen – en voor veel gevallen is het bewijs aannemelijk – PAX zal zich nu eenmaal aan moeten passen aan leefomgevingen die over het algemeen minder leefbaar worden, en breekbare vrede onder druk zetten.
Positieve Keerzijde: Een Politiek Probleem
Van tijd tot tijd heb ik het lezen over alle gevaren van een warmere planeet overweldigend gevonden. De getallen zijn groot, de scenario’s zijn grimmig en het gaat om veel levens. Echter, er valt een belangrijke les te leren uit de manier waarop de klimaatcrisis zich verhoudt tot conflict. Namelijk, hoe graag sommigen het ook willen zien als een onontkoombaar gevolg van klimaatverandering, conflict blijft een politieke keuze. Als de mensheid zoiets groots in gang heeft gezet als de opwarming van de aarde, geloof ik niet dat we niet óók in staat zijn de negatieve invloed daarvan op vrede te minimaliseren. Goed bestuur, rechtvaardige politieke besluitvorming en internationale solidariteit zijn alle drie onmisbaar om de bestaanszekerheid van burgers te beschermen tegen klimaatverandering. Waar er moed en politieke wil bestaat kunnen we de partijen die het meest verantwoordelijk zijn voor klimaatverandering ter verantwoording roepen, zodat zij de zwaarste lasten op zich nemen in het proces om ons aan te passen aan een onrustigere leefomgeving
Andere Denkwijze
Net als COVID-19 forceert de klimaatcrisis ons om kritisch te kijken naar ons beeld van mens en natuur. De klimaatcrisis is misschien wel het symbool voor zowel de machtsstructuren die ten grondslag liggen aan de meest onrechtvaardige en ongelijke mondiale verhoudingen, als voor de zelfdestructieve tendens van de mensheid om haar leefomgeving tot aan de laatste druppel uit te buiten. Echter, deze crisis is maar één van de vele manieren waarop duurzame vrede is gekoppeld aan onze natuurlijke omgeving. De wil om te overleven en het eindeloze verlangen naar winst brengen staten, bedrijven en criminele groeperingen er vaak toe om natuurlijke omgevingen onhoudbaar uit te putten, wat onvrede, onderontwikkeling, ontheemding of zelfs de dood kan betekenen voor lokale bevolkingen en activisten die hiertegen in opstand komen. Een ander voorbeeld is dat de overvloed aan natuurlijke hulpbronnen vaak geen ontwikkeling teweegbrengt, maar dient als geldbron waarmee conflicten in stand worden gehouden. In andere woorden, het beschermen van human security hangt nauw samen met inclusieve duurzame ontwikkeling.
De Rode Draad
Dus, waarom zou PAX meer tijd en moeite moeten steken in klimaatverandering? Mijn antwoord zou zijn, omdat de klimaatcrisis simpelweg een te serieuze bedreiging vormt voor de bestaanszekerheid van burgers in gebieden vatbaar of verstoord door conflict. Ons staat wel de moeilijke uitdaging te wachten om een goede balans te vinden in hoeveel belang we precies aan dit probleem moeten hechten. Aan de ene kant moet ‘klimaatbestendigheid’ niet slechts dienen als een aankruisvakje om afgevinkt en nooit meer naar gekeken te worden. Aan de andere kant moeten we ons ook niet laten meeslepen door doemscenario’s. Toch is het moeilijk om niet bezorgd te raken door de dreigingen van een onzeker, extremer klimaat, dat steeds meer van invloed zal zijn op het werk van PAX of zelfs nieuwe conflictsituaties zal doen ontstaan. Hoe vinden we deze balans? We moeten ons voorbereiden op de ergst denkbare scenario’s, maar in onze aanpak blijven bij de feiten en de ervaringen van onze partners.
Gerelateerde bronnen:
- Klimaatprofielen van verschillende landen door het Ministerie van Buitenlandse Zaken: https://www.government.nl/documents/publications/2019/02/05/climate-change-profiles
- Gezondheidscrisis in Basra door waterschaarste, olielekken en tekortschietend bestuur: https://www.hrw.org/report/2019/07/22/basra-thirsty/iraqs-failure-manage-water-crisis
- Algemeen artikel over waterschaarste in Irak in verhouding tot klimaatverandering: https://www.reuters.com/article/us-iraq-water-security/as-climate-threats-grow-iraq-battles-a-new-enemy-water-shortages-idUSKBN1E627O
- Wetenschappelijk stuk over gemilitariseerde ontwikkelingshulp voor natuurbehoud in de DRC: https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/01436597.2017.1282815
