Op 25 juli 2023 begonnen de Verenigde Naties officieel met het overhevelen van 1,14 miljoen vaten olie van de FSO SAFER, een verouderde olietanker voor de kust van Jemen. Met de aankomst van een vervangende tanker, NAUTICA, omgedoopt tot YEMEN, begon de overdracht van schip naar schip, die naar verwachting ten minste 19 dagen zal duren. Dit is een belangrijke mijlpaal voor de internationale gemeenschap in het aanpakken van de milieudimensies van gewapende conflicten. Het toont het potentieel van en de dringende behoefte aan een gecoördineerd internationaal mechanisme om door conflicten veroorzaakte milieurampen aan te pakken.
De FSO SAFER bergingsoperatie zal helpen om een potentiële regionale milieu- en humanitaire ramp te voorkomen die zou zijn ontstaan als het schip zou zijn gezonken of ontploft. Volgens schattingen van experts zou een olie-lek bijna 700.000 mensen hebben getroffenen humanitaire hulp aan miljoenen mensen hebben geblokkeerd. Het opruimen zou minstens 20 miljard USD hebben gekost, terwijl het een brand ernstige luchtvervuiling zou hebben veroorzaakt en gewassen en waterbronnen in zowel Jemen als Saudi-Arabië zou hebben aangetast.
Een lekkende olietanker in een kruitvat
Sinds het begin van de oorlog tussen Ansar Al Allah – of de Houthi’s – en de Jemenitische regering in 2015 vormde deze decennia oude olietanker een enorm milieurisico omdat hij verlaten was en niet het nodige onderhoud kreeg. De Jemenitische regering bracht begin 2017 haar bezorgdheid over aan de VN en zocht naar een oplossing. Aandacht van experts en milieu– en mensenrechtengroeperingen voor het probleem hielp om druk op te bouwen om een oplossing te vinden voor deze giftige tikkende tijdbom. Zo’n oplossing lag politieke gevoelig doordat het schip onder controle van de Houthi’s is. Daarnaast was internationale financiering nodig had om een vervangende tanker te vinden. Daardoor verliep het proces langzaam en liep het veel vertraging op. Bewustwording in de media, gezamenlijke oproepen van maatschappelijke groeperingen zoals Human Rights Watch en Greenpeace, ook gesteund door PAX, en debatten in de VN-Veiligheidsraad hielpen om de aandacht gericht te houden op dit enorme milieurisico. Ondertussen blijft er een vergelijkbaar maar kleiner probleem bestaan, namelijk de voortdurende bezorgdheid over lekkende verlaten olietankers in de haven van Aden in het zuiden van Jemen. Dit probleem werd in 2022 door PAX in samenwerking met Jemenitische partners in kaart gebracht. Inmiddels is voor deze tankers wel onderzoek gedaan naar mogelijke oplossingen, en komt er mogelijk financiële steun voor zo’n oplossing uit Japan.
De doorbraak in de SAFER-situatie kwam tot stand toen een kerngroep van staten, waaronder Nederland, een oplossing forceerden en besloten financieel bij te dragen. Ondanks de financiële tegenslag als gevolg van de Russische invasie in Oekraïne, waardoor de prijs voor de vervangende tanker enorm steeg, ging de operatie door. Deze wordt uitgevoerd door de Nederlandse Boskalis Groep, die gespecialiseerd is in bergingsoperaties. Ondanks de doorbraak blijven er legitieme vragen over wat er verder gebeurt met de olie en de tanker. Zo is onduidelijk wat er zal gebeuren met de fossiele brandstoffen aan boord van de tanker. De oliemaatschappijen die verantwoordelijk zijn voor de olie aan boord zouden daarnaast bij moeten dragen aan deze operatie. De bergingsoperatie van 140 miljoen dollar wordt nu grotendeels gefinancierd door staten, terwijl vervuilende fossiele brandstofbedrijven die gebruik maakten van FSO SAFER miljarden winst blijven maken. De secretaris-generaal van de VN verklaarde dat de VN nog steeds 20 miljoen dollar tekort komt om de operatie af te ronden.
Lange termijn oplossingen
PAX feliciteert de vele VN-organisaties en ondersteunende staten met hun doorzettingsvermogen om deze operatie tot een goed einde te brengen en een dreigende ramp te voorkomen. Nog belangrijker is dat deze operatie zowel de noodzaak als de mogelijkheid onderstreept voor de internationale gemeenschap om een gecoördineerd mechanisme op te zetten dat in staat is om snel en samenhangend te reageren op noodsituaties op milieugebied in door conflicten getroffen gebieden om mensen en de ecosystemen waarvan ze afhankelijk zijn te beschermen. Ad-hoc reacties op milieucrises in door conflicten getroffen gebieden zoals Jemen zijn vaak duur, tijdrovend en afhankelijk van een wispelturige politieke wil. De VN en de lidstaten moeten daarom een internationaal mechanisme opzetten en financieren door middel van een VN-resolutie met voldoende financiering en expertise die snel kan reageren op een dreigende milieucrisis in tijden conflict. Het ontbreken van een dergelijke structurele aanpak van conflictvervuiling en bredere milieurisico’s als gevolg van geweld en conflicten onderstreept de noodzaak om een sterke internationale agenda rondom conflict, milieu en veiligheid op te bouwen. Vooralsnog blijft milieu een onzichtbaar slachtoffer van oorlog, en is er gebrek aan financiële middelen en expertise om conflict-vervuiling op te ruimen om zo burgers en hun leefomgeving beter te beschermen. De aanpak van FSO SAFER laat zien dat daar wel noodzaak voor is, en ook de wil. PAX blijft zich via de verschillende VN-fora inzetten voor een dergelijke aanpak.
