Categorieën
Blog

Gevaarlijk herschrijven geschiedenis neemt toe

We staan midden op de Grebbeberg en nerveus houd ik een stapeltje papieren vast als ik moet beginnen met een...

We staan midden op de Grebbeberg en nerveus houd ik een stapeltje papieren vast als ik moet beginnen met een praatje voor collega’s over het herdenken van oorlogsslachtoffers in Nederland. Waarom sta ik hier midden op de Grebberg als medewerker van PAX en bevind ik me niet in één van de landen waar echte conflicten zijn, landen waar mensen niet kunnen of mogen herdenken van hun overheid, waar de overheid oplegt hoe en wat er gezegd wordt?

Het eerste deel van het antwoord is simpel: ik ben op de Grebbeberg omdat we met het Europateam naar onze strategie van de komende jaren kijken en we daarvoor Rhenen uitzochten, vlak naast de Chinese panda’s en de militaire erebegraafplaats op de Grebbeberg. Het tweede deel van het antwoord is wat moeilijker. Inderdaad, waarom ga ik hier als PAX-medewerker een praatje houden, in Nederland over Nederland, een land waar herdenken op het eerste gezicht geen probleem lijkt te zijn?

De Waarheid

Het is waar dat Nederland op het eerste gezicht geen last heeft van een groter groeiend probleem, dat we in tal van Europese landen zien, zoals Servië, Polen en Hongarije: het proces dat overheden herdenkingen steeds vaker gebruiken voor hun eigen politieke gewin. Hierbij is een trend zichtbaar om door middel van mythevorming, met simpele verhalen, een eigen versie te creëren van de geschiedenis en die vervolgens te presenteren als waarheid, of beter De Waarheid. Elk ander argument, elke andere kijk op de geschiedenis wordt vaak bij wet verboden. Deze trend heeft directe gevolgen voor ons werk in Europa, met name voor ons Dealing With the Past-programma. In dit programma proberen we het oorlogsverleden bespreekbaar te maken, opdat niet uitgesproken pijn binnen groepen niet een nieuwe uitbraak van geweld kan veroorzaken.

Het programma houdt verband met berechting van daders en bevorderen van erkenning en compensatie van slachtoffers, maar ook met het bespreekbaar maken en herdenken van oorlogsgeweld en oorlogsleed. Het is cruciaal daarbij niet alleen te kijken naar het eigen verhaal, maar ook oog te hebben voor het leed van andere groepen, voor elkaars pijn en verlies. Ook in Nederland hebben we een oorlogsverleden. Mijn verhaaltje hier op de Grebbeberg gaat over hoe wij in Nederland herdenken en herdachten op deze plek.

Nederlanders en Duitsers samen begraven

Op 10 mei 1940, bijna 80 jaar geleden, vallen de Duitse soldaten Nederland binnen. Nederland, compleet verrast door deze Duitse aanval, komt terecht in de Tweede Wereldoorlog. Door een Nederlands verdedigingsmechanisme op grond van waterlinies en een Duitse militaire strategie met als doel zo snel mogelijk de grote steden in Nederland te veroveren, vindt juist hier op de Grebbeberg een veldslag plaats. De Duitsers willen de weg van Arnhem naar Utrecht veroveren en de Nederlanders zitten achter de zogenaamde ‘Grebbelinie’. Drie dagen van hevige gevechten volgen op de Grebbeberg waarbij op 13 mei de linie breekt en de Nederlandse militairen zich moeten overgeven. Na het bombardement op Rotterdam op 15 mei volgt de overgave van heel Nederland. Tijdens de gevechten op de Grebbeberg sterven honderden Nederlandse en Duitse militairen.

In de dagen na de veldslag worden de doden geborgen. In overleg tussen de Duitse en Nederlandse legertop worden zij begraven op de Grebbeberg. Op 20 mei 1940 is dan ook het eerste militaire ereveld in Nederland een feit, met graven voor 380 Nederlandse militairen en 250 Duitse militairen. In mei en juni van dat jaar worden er op de Grebbeberg meerdere herdenkingen gehouden voor de militairen. Hierbij lijkt het besef centraal te staan dat alle mannen die hier zijn begraven hun plicht deden voor hun vaderland. Het kruismonument dat is geplaatst, heeft dan ook de woorden: ‘Ter nagedachtenis aan hen die vielen voor het vaderland’. De herdenkingen zijn ingetogen en neutraal zonder politieke symboliek, zelfs de voormalige Duitse Keizer Willhelm II verlaat in juni 1940 zijn landgoed in Doorn voor een kranslegging op de Grebbeberg.

Goebbels, Mussert en Seyss-Inquart

Zoals we vaak zien in ons werk rond Dealing With the Past vormen herdenkingen bij uitstek de mogelijkheid om een politiek statement te maken, en met een steeds verdere radicalisering binnen de Duitse Nazipartij duurt het niet lang voordat ook het militaire ereveld op de Grebbeberg slachtoffer wordt van politisering en radicalisering. Dat proces begint in 1942 met een bezoek van Goebbels, de infame minister van propaganda van het Derde Rijk.

Na het bezoek van Goebbels wordt een nieuwe herdenking ingevoerd, de zogenaamde Heldengedenktag, een Duitse feestdag in maart waarbij militairen als helden worden herdacht. Het is een dag die door Hitler steeds vaker als een politiek propagandawapen word gebruikt, zo ook op de Grebbeberg. De herdenking krijgt een uitgesproken nationaalsocialistisch karakter, waarbij de verbinding van de Arische volken, het samen strijden en samen sterven, de boventoon voert.

De foto’s uit die tijd laten Mussert, leider van de NSB en Seyss-Inquart, hoofd van de Duitse bezettingsmacht in Nederland zien, met op de achtergrond hakenkruizen, SS-emblemen en Duitse soldaten.

Zoals we allemaal weten, werd Duitsland verslagen en eindigde daarmee ook de Heldengedenktag-herdenkingen. De Nazisymbolen werden verwijderd van de Grebbeberg. Dit zou een logisch einde zijn geweest van mijn praatje voor de collega’s, de oorlog is voorbij er was geen Duits gevaar meer en we konden weer zonder politisering de militaire slachtoffers herdenken, maar helaas eindigt mijn praatje hier niet…

Begraven en herbegraven

Ook het herinneren in Nederland raakt na de oorlog in de ban van simpele verhalen, doortrokken van een simpel nationalistisch idee over goed en fout. Daarbij wordt er een mythe gecreëerd over het grote Nederlandse verzet en de dappere Nederlandse soldaten en de aan de duivel gelijkgestelde Duitse soldaten. Dat leidt ertoe dat de militaire begraafplaats op de Grebbeberg de meest drastische verandering ondergaat. De graven van de Duitse soldaten, in 1940 gestorven op en rondom de Grebbeberg, worden verwijderd en de stoffelijke overschotten worden herbegraven op de Duitse begraafplaats in het Limburgse plaatsje Ysselsteyn. Op de Grebbeberg zelf worden nog 400 Nederlandse soldaten die in de Tweede Wereldoorlog elders waren omgekomen herbegraven. Aldus liggen er nu op de Grebbeberg meer dan 800 Nederlandse soldaten begraven, waarvan meer dan de helft niet op de Grebbeberg stierf.

Omgaan met een oorlogsverleden is nooit simpel. In sommige opzichten heeft Nederland veel geluk: we hadden geen Duitse diaspora na de oorlog, er was een totale overwinning van de geallieerden op Nazi-Duitsland behaald, en dus was het voor de nieuw gevormde West-Duitse regering om politieke redenen niet opportuun om zich te bemoeien met de afhandeling van het oorlogsverleden in de buurlanden die te lijden hadden gehad onder de Duitse expansiezucht.

Conflicten vaker binnenslands

Niet alle conflicten eindigen zo als de Tweede Wereldoorlog. Meestal zijn er maanden, soms zelfs jaren aan onderhandelingen voor nodig om tot een einde van het geweld te komen. De meeste conflicten vandaag de dag vinden plaats binnen landen en regio’s zelf. Het fenomeen van het klassieke interstatelijke conflict, zoals in de Tweede Wereldoorlog waarbij een land zijn buurlanden binnenvalt, vormt nog maar een klein percentage van alle conflicten. Dit betekent dat nadat het geweld is opgehouden in een land de rivaliserende groepen met de oorlog in het reine moeten komen. Het is onvermijdelijk dat daarbij verhalen van verschillende kanten moeten worden gehoord en belicht. Als dat proces niet goed van de grond komt, kan het – opnieuw – gebeuren dat simpele nationalistische verhalen voor politiek gewin al snel gaan bijdragen aan de kans op hernieuwd geweld, of zelfs een nieuwe oorlog.

Tegelijkertijd is het goed om te beseffen dat geen enkel land immuun is voor het maken van simpele nationalistische versies van de geschiedenis. Zoveel is wel duidelijk, als je daar op de Grebbeberg staat en de geschiedenis van die plek overdenkt. Ook wij hebben ons in het verleden schuldig gemaakt van het etnisch zuiveren van een begraafplaats, simpelweg omdat dat beter in onze verhaallijn paste.

Helmi Moret is onderzoeker van het PAX-Europateam.

Bekijk ook