Beste vrienden,
Het is een eer om vandaag tot u te spreken over vrede en rechtvaardigheid, op een moment dat onze wereld gevaarlijk afstevent op oorlog en autoritarisme. Terwijl wij hier bijeen zijn, bereiden de NAVO-leiders zich op slechts enkele kilometers afstand voor op hun top in Den Haag. We weten al wat daaruit zal voortkomen: meer toezeggingen voor enorme verhogingen van de defensie-uitgaven.
Maar waar zijn de toezeggingen voor vrede?
Waar is de investering in een veiligheidsstrategie die niet alleen gericht is op staatsbelangen, maar ook op mensen? Een rechtvaardige vrede, geworteld in veiligheid voor iedereen, niet alleen voor de weinigen die goed verdedigd worden?
Ik wil graag uitleggen waarom een echt duurzame vrede een geïntegreerde benadering van veiligheid vereist – een benadering die defensie combineert met diplomatie, ontwikkeling, democratie en een robuuste internationale rechtsorde. Een strategie die een zorgvuldige balans vindt tussen zachte macht om deze orde op te bouwen en harde macht om deze te beschermen.
Dit is geen idealisme. Het is realisme – omdat een wereld die gebaseerd is op rechten en multilaterale samenwerking veel stabieler is dan een wereld die gedreven wordt door angst, geweld en afschrikking. Het alternatief is duidelijk: een wrede wereld waarin macht boven recht gaat, waar machtige staten hun wil opleggen aan zwakkere staten. Dat is geen wereld van orde – het is een wereld van chaos en onrechtvaardigheid. Ik verwerp die wereld. En ik weet dat velen van u dat ook doen.
Oekraïne: de prijs van verzet, de strijd voor gerechtigheid
In 2023 reisde ik naar Oekraïne. In Tsjernihiv, een stad die in 2022 belegerd was geweest, hielp ik bij de opening van een tentoonstelling die de verhalen vertelde van degenen die de verschrikkingen van de vroege invasie hadden doorstaan. Het was een rustige zondag – mensen wandelden in het park, winkels waren open – maar slechts enkele meters verderop stond een gedenkteken voor een klein meisje, omringd door bloemen en teddyberen. Zij en zes anderen waren slechts twee weken eerder omgekomen door een Russische raketaanval. In Oekraïne kan de dood letterlijk elk moment uit de lucht vallen.
De dag ervoor had ik Dima ontmoet, een zachtaardige Oekraïense vredeswerker. Hij vertelde me over het lot van Oekraïners die nu onder Russische bezetting leven. De angst voor arrestatie, marteling of executie. De ontvoering van kinderen. Het uitwissen van taal, geschiedenis en cultuur. Onder bezetting is er geen vrede. Dima is inmiddels naar het front geroepen. Hij draagt nu een uniform – net als zoveel leraren, timmerlieden en artsen. Deze oorlog heeft een natie niet uit vrije keuze, maar uit noodzaak onder de wapenen geroepen. Om hun geliefden en de samenleving te beschermen tegen een imperialistische oorlog.
En de mensen die ik in Oekraïne ontmoette, waren duidelijk: militaire steun is geen afwijzing van vrede – het is een voorwaarde om te overleven. Er is echte angst, niet alleen voor de dood, maar ook voor bezetting. Zonder militaire steun is er geen Oekraïne meer om over te onderhandelen. Maar vrede zal nooit alleen door wapens tot stand komen. Oekraïners hebben ook steun nodig om hun democratie en economie in stand te houden en sociale spanningen aan te pakken, en dat alles onder de enorme druk van de oorlog.
Militaire hulp sluit het streven naar vrede en diplomatie niet uit, maar versterkt deze juist. Zonder het vermogen om agressie te weerstaan, dreigen onderhandelingen uit te monden in overgave, niet in gerechtigheid. Vrede zonder bescherming versterkt autoritarisme en verzwakt het internationaal recht.
En laten we duidelijk zijn: vredesonderhandelingen mogen niet ten koste gaan van de zeggenschap van Oekraïne. Het Oekraïense volk – en niemand anders – moet zijn toekomst vormgeven. We kunnen niet toestaan dat achterkamertjesdeals van grootmachten hen hun recht op zelfbeschikking ontnemen. Dat principe moet niet onderhandelbaar zijn.
Gaza en Israël: waar ligt de rode lijn?
Laten we nu het woord Oekraïne vervangen door Gaza.
Opnieuw zien we bezetting. Opnieuw zien we de dood uit de lucht vallen. Maar deze keer met de hulp – zelfs medeplichtigheid – van onze eigen regeringen. De F-35-gevechtsvliegtuigen die bommen op Gaza gooien, blijven in de lucht dankzij Europese reserveonderdelen. En ons zwijgen.
Waar is onze toewijding aan het internationaal recht? Aan een op regels gebaseerde orde?
We hebben met afgrijzen toegekeken hoe Gaza tot puin is gereduceerd – hoe duizenden Palestijnen zijn gedood, hoe hulp wordt geblokkeerd en honger als wapen wordt ingezet. En toch doen veel van onze regeringen niets. Erger nog – ze maken het actief mogelijk. Bijvoorbeeld door de militaire samenwerking met Israël voort te zetten.
Afgelopen zondag marcheerden meer dan 150.000 mensen door Den Haag in de grootste vredesdemonstratie in Nederland sinds de jaren tachtig. PAX was een van de medeorganisatoren van deze mars. Mensen gekleed in het rood trokken een grens – een rode lijn tegen de Israëlische genocide in Gaza, maar ook tegen onze eigen regeringen, die medeplichtig zijn door hun stilzwijgen.
Deze demonstraties roepen onze leiders op tot dringende en concrete actie:
- Schort de associatieovereenkomst van de EU met Israël op.
- Leg een volledig wapenembargo op.
- Sluit je aan bij de genocidezaak van Zuid-Afrika bij het Internationaal Gerechtshof.
- Verbied alle handel met illegale nederzettingen.
Als de EU de Genocideverdrag niet naleeft – als ze hypocrisie boven principes verkiest – dan zal de resterende geloofwaardigheid van het Europese project verloren gaan. En terecht.
Iran: opnieuw ondermijning van het internationaal recht
De situatie wordt nog zorgwekkender wanneer EU-lidstaten steun bieden – of zelfs stilzwijgend begrip tonen – voor Israëlische agressie buiten Gaza, waaronder de recente illegale aanvallen op Iran. Dit zijn geen op zichzelf staande incidenten. Ze volgen een patroon van eerdere aanvallen op Libanon, Jemen en Syrië.
Laten we niet vergeten: Israël heeft kernwapens. Iran niet. Israël is geen lid van het Non-proliferatieverdrag. Iran wel. En toch wordt Iran gebombardeerd – en wordt Israël niet geïnspecteerd. Deze dubbele moraal is zowel gevaarlijk als immoreel.
En laten we duidelijk zijn: deze acties zijn in strijd met het VN-Handvest. Er was geen onmiddellijke dreiging. Er waren zelfs onderhandelingen gaande over het nucleaire programma van Iran – en dit geweld heeft die onderhandelingen doen ontsporen. Je kunt fel gekant zijn tegen het Iraanse regime, zoals ik. Je kunt hun verhalen wantrouwen, zoals ik. Maar internationaal recht is niet optioneel. Het moet voor iedereen gelden – of voor niemand.
Kernwapens: een zwaard boven de mensheid
Dit brengt me bij een diepere zorg: de hernieuwde dreiging van nucleaire escalatie.
De Doomsday Clock staat op slechts 89 seconden voor middernacht – dichter bij een wereldwijde catastrofe dan ooit tevoren. Maar in plaats van te ontwapenen, steken kernmachten zoals de VS, Rusland en China geld in de uitbreiding van hun arsenalen.
Deze wapenwedloop is niet alleen roekeloos, maar ook illegaal volgens bestaande internationale verdragen zoals het Non-proliferatieverdrag (NPV), dat kernmachten verplicht tot ontwapening. Maar die belofte wordt genegeerd.
PAX, als vooraanstaand lid van de Internationale Campagne voor de Afschaffing van Kernwapens (ICAN), zet zich met trots in voor de totale afschaffing van kernwapens, waarvoor het in 2017 de Nobelprijs voor de Vrede heeft ontvangen. Wij roepen Nederland en alle Europese staten op om het Verdrag inzake het verbod op kernwapens (TPNW) te ondertekenen en te ratificeren.
We hebben dringend behoefte aan een nieuwe toezegging tot wederzijdse, onderhandelde ontwapening, ondersteund door inspecties van het IAEA. Dit is geen idealisme, maar een kwestie van overleven.
Nederland kan hierin een rol spelen. In plaats van te praten over een ‘Eurobom’, moeten we de Amerikaanse kernwapens van ons grondgebied verwijderen. Hiermee kunnen we de eerste stap zetten naar echt mondiaal leiderschap op het gebied van ontwapening.
We moeten ons opnieuw inzetten voor een wereld zonder kernwapens.
De echte veiligheid die we nodig hebben: een rechtvaardige en humane visie
Laat ik terugkomen op wat dit moment echt vraagt: een nieuwe visie op veiligheid – niet alleen voor Europa, maar voor de hele wereld.
Hier zijn vijf principes waar we voor moeten staan als we een rechtvaardige en duurzame vrede willen:
- Geen Europese vrede ten koste van anderen. We moeten breken met de oude gewoonte van ‘vrede voor ons, oorlog voor hen’.
- Positieve vrede. Niet alleen oorlog stoppen, maar ook rechtvaardigheid, waardigheid en eerlijkheid opbouwen.
- Menselijke veiligheid. Echte veiligheid betekent mensen beschermen – niet alleen grenzen of regimes.
- Consistentie in mensenrechten en internationaal recht – overal. Onze waarden verliezen hun betekenis als ze alleen selectief worden toegepast.
- Wereldwijde samenwerking – door middel van diplomatie, ontwikkeling en internationale samenwerking, in solidariteit.
Dit zijn geen nieuwe ideeën – het zijn de fundamenten van het VN-Handvest en de Duurzame Ontwikkelingsdoelen. Maar laten we duidelijk zijn: de stilte rond die doelen neemt toe. Wat ooit een wereldwijde belofte was om niemand achter te laten, wordt nu terzijde geschoven door oorlog, crisis en kortetermijnpolitiek.
Overal wordt bezuinigd op ontwikkelingshulp. In de VS, in Nederland, in het Verenigd Koninkrijk. En ook onze sociale stelsels staan onder druk. De ongelijkheid neemt toe.
Dit is geen weg naar vrede – het is een recept voor meer instabiliteit.
Defensie-uitgaven: echte veiligheid of bedrijfswelzijn?
Laat ik duidelijk zijn: ik erken en steun de noodzaak voor Europa om zijn defensiecapaciteit op te bouwen, vooral in het licht van een onbetrouwbare VS, de dreiging van Rusland voor Oost-Europa en de toenemende mondiale instabiliteit. Ik erken ook het belang van en onze afhankelijkheid van de NAVO voor de Europese veiligheid. Ik vind de nieuwe NAVO-uitgavendoelstelling van 5% van het bbp echter roekeloos – minder ingegeven door strategie, en meer door politiek en winst. Zelfs Trump heeft nu gezegd dat hij zich niet aan deze norm zal houden!
In Nederland kunnen we zelfs de huidige 2% niet effectief besteden. Er is een tekort aan personeel, grondstoffen en capaciteit om al deze wapens te leveren, en de prijzen van wapens stijgen momenteel juist door de stijgende budgetten.
Bovendien, zonder sterke coördinatie, dupliceren EU-landen hun inspanningen, omdat elk land zijn eigen wapenindustrie probeert te beschermen. Erger nog, de stijging van de militaire budgetten dreigt ten koste te gaan van onderwijs, gezondheidszorg, klimaatbeleid en sociale bescherming – juist de zaken die duurzame vrede en veerkracht in de samenleving opbouwen.
Europa kan beter. We hebben een slimmere, meer op samenwerking gerichte defensiecapaciteit nodig die zich richt op onze belangrijkste kwetsbaarheden – geen wedloop om de wapenindustrie te voeden.
En nu Europa investeert in defensie, moet het van de gelegenheid gebruikmaken om de wapenindustrie aan strengere ethische normen te houden: geen verkoop aan mensenrechtenschenders, geen productie van verboden wapens zoals landmijnen en clusterbommen, en naleving van normen voor maatschappelijk verantwoord ondernemen.
Toch zien we het tegenovergestelde. De exportregels van de EU worden uitgehold, zoals blijkt uit de voortdurende levering van F-35-onderdelen aan Israël, ondanks rechterlijke uitspraken dat dit in strijd is met het internationaal recht. In Nederland heeft onze regering de leveringen gewoon omgeleid via de VS. Daarom is PAX, samen met Oxfam en Het Rechtsforum, opnieuw naar de rechter gestapt. Omdat de rechtsstaat moet worden gehandhaafd.
De Nederlandse regering dringt ook aan op toetreding tot een Frans-Duits-Spaans verdrag dat de controle over de wapenexport zou overdragen aan staten die al wapens leveren aan grote mensenrechtenschenders zoals Saoedi-Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten en Israël. Dit verzwakt het toch al beperkte democratische toezicht.
Daarom verzet PAX zich tegen dit verdrag en blijft zij aandringen op strengere exportcontroles, waaronder een volledig wapenembargo tegen Israël. We zijn blij met de steun van de SP in deze strijd.
De bredere bedreigingen waarmee we worden geconfronteerd
Laten we ons geen illusies maken: de bedreigingen voor onze samenlevingen zijn tegenwoordig niet alleen militair van aard en alleen militaire middelen en afschrikking zullen ons niet veilig houden. Ze zullen een gevaarlijke wapenwedloop en wederzijds wantrouwen tussen concurrerende landen aanwakkeren. Ja, we hebben een betrouwbare en capabele defensiemacht nodig, maar we worden ook geconfronteerd met andere bedreigingen, zoals binnenlandse sociale onrust, klimaatverandering, digitaal autoritarisme, cybersabotage en toenemende ongelijkheid.
Deze uitdagingen kunnen niet met raketten worden aangepakt. Ze vereisen sterke democratieën, inclusieve samenlevingen en veerkrachtige instellingen. Daarom hebben we een strategie nodig die defensie koppelt aan ontwikkeling, diplomatie, democratie en een op rechten gebaseerde orde. Zowel op nationaal als op internationaal niveau.
Tot slot: een oproep tot moreel leiderschap
Vrede, echte vrede, vereist meer dan wapens. Het vereist moed – om te investeren in diplomatie, ontwikkeling, democratie en mensenrechten. Het vereist consistentie – om het internationaal recht eerlijk toe te passen, ongeacht wie het overtreedt. En het vereist solidariteit – niet alleen onder Europeanen, maar met mensen overal ter wereld die verlangen naar een leven in waardigheid en vrijheid.
De VS hebben misschien wel het sterkste leger ter wereld. Maar hun democratie wordt niet bedreigd door een buitenlandse invasie – maar door Trump.
Laten we onze democratieën niet alleen met wapens beschermen, maar ook met gerechtigheid.
Laten we niet vergeten: we zijn niet machteloos. We mobiliseren de massa’s en we zien ze nu in opstand komen. Onze stemmen worden luider. We eisen vrede en weten dat echte vrede alleen bestaat als ze universeel is.
Dank u wel.
