‘Vrede is de essentiële voorwaarde voor het waarborgen van de rechten van het individu en voor de ontwikkeling van een volk.’ Was getekend, paus Franciscus. De ontvangers van die boodschap? De leiders van Zuid-Soedan. Franciscus kuste daarna hun voeten. Een verbindend gebaar én een kleine, hoopvolle stap in een lang en fragiel proces.
Midden april kwamen de Zuid-Soedanese president Salva Kiir, oppositieleider Riek Machar en de andere ondertekenaars van het vorig jaar gesloten vredesakkoord bij elkaar voor een ‘spirituele retraite’ in het Vaticaan. Deze retraite, georganiseerd op initiatief van het Vaticaan en de Anglicaanse Aartsbisschop van Canterbury, was de eerste in zijn soort en had tot doel om de leiders bij elkaar te brengen voor ontmoeting, reflectie en gebed, en op die manier bij te dragen aan vertrouwen en verzoening tussen de partijen. Bij de retraite waren ook een aantal kerkleiders uit Zuid-Soedan aanwezig, waaronder PAX’ partners Bisschop Paride Taban en de nationale Raad van Kerken.
‘Bewaar de vrede’
Aan het einde van de dag sprak paus Franciscus de Zuid-Soedanese leiders persoonlijk toe en riep op tot het bewaren van de vrede. Hij noemde vrede het hoogste goed, en het nastreven ervan de meest fundamentele taak van politiek leiders. ‘Vrede is de essentiële voorwaarde voor het waarborgen van de rechten van het individu en voor de ontwikkeling van een volk’. Ook wees de paus de president en zijn rivalen erop dat de blik van de Zuid-Soedanese bevolking op hen gericht is, een blik waar ‘een vurig verlangen naar vrede, verzoening en rechtvaardigheid uit spreekt’. ‘Ik verzoek jullie dringend om te zoeken naar wat jullie verbindt, beginnende bij het feit dat jullie tot dezelfde natie behoren, en om dat wat jullie verdeelt, te overwinnen. Mensen zijn moe, uitgeput door het conflict. Onthoud dat met oorlog alles verloren is. […] Ik vraag jullie met heel mijn hart. Bewaar de vrede.’
Grote indruk
De rake woorden werden gevolgd door een opmerkelijk gebaar, waarvan de beelden de wereld over gingen: de paus liep naar president Kiir toe, knielde voorzichtig voor hem neer en kuste zijn voeten. Nadat hij, moeizaam ademend, door Kiir omhoog was geholpen, stapte hij op Riek Machar af en kuste ook zijn voeten. Dit gebaar herhaalde hij bij de twee andere aanwezige leiders. De 82-jarige paus, van wie bekend is dat hij lijdt aan chronische pijn in zijn benen, maakte met deze symbolische daad van nederigheid zichtbaar grote emotionele indruk op de betrokkenen.
Fragiele, onzekere vrede
Het vredesakkoord moet een einde maken aan meer dan vijf jaar burgeroorlog, waarbij 400.000 doden zijn gevallen en ruim twee miljoen mensen het land zijn ontvlucht. De implementatie van het akkoord, met als belangrijkste speerpunten de integratie van de verschillende troepen in een nationaal leger en de formatie van een nieuwe eenheidsregering, gaat gepaard met flinke vertraging en onduidelijkheid op cruciale punten.
De coup in Soedan half april, waarbij president Omar al-Bashir is afgezet, heeft deze onzekerheid vergroot. Al-Bashir was de belangrijkste bemiddelaar tussen de strijdende partijen en een van de garantstellers van het akkoord. IGAD, het regionale blok, ontbreekt het aan slagkracht en mechanismen om implementatie af te dwingen en de internationale diplomatieke gemeenschap houdt zich grotendeels afzijdig. Het lijkt nu grotendeels aan de rivaliserende partijen zelf om de fragiele vrede in stand te houden, wat bij een eerder vredesakkoord mislukt is.
De rol van de kerk
Het bezoek aan het Vaticaan zou in de hierboven geschetste situatie van waarde kunnen blijken. Het feit dat de kerkleider de voormalige vijanden ertoe heeft kunnen bewegen samen naar Rome te gaan – waar Kiir en Machar zelfs achter gesloten deuren met elkaar hebben gesproken, iets wat eerder niet voor mogelijk werd gehouden – bevestigt de van oudsher invloedrijke rol van de kerk in Zuid-Soedan in vredesbemiddeling. Een rol die ook door de paus in zijn toespraak benoemd werd. Bisschop Taban, die vorig jaar mei een van de Four Freedoms Awards uitgereikt kreeg door de Roosevelt Foundation voor zijn jarenlange vredeswerk in Zuid-Soedan, is een nationaal symbool voor vrede en een veelgevraagd bemiddelaar op lokaal en nationaal niveau. De oecumenische Raad van Kerken implementeert op dit moment haar nationale Actieplan voor Vrede, gericht op inclusiviteit, dialoog en verzoening.
Krachtig gebaar
De persoonlijke oproep tot vrede door de paus, en vooral het symbolisch zeer krachtige gebaar van het kussen van de voeten, maakte indruk op de betrokkenen, die zichtbaar diep geraakt waren. Hopelijk is deze indruk van langere duur en verhoogt het de druk op de partijen om zich actiever te committeren aan implementatie van het akkoord.
Hoopvol
Een waardevolle uitkomst van het bezoek aan het Vaticaan is vooral dat het de bemiddelende rol van de kerken heeft versterkt en duidelijker zichtbaar heeft gemaakt. Het bezoek heeft de kerk nog directere toegang tot de politieke leiders gegeven, toegang die ze nu kunnen gebruiken om de druk verder op te voeren. De kerkleiders hebben het op zich genomen om dit momentum vast te houden en de vredesboodschap van de paus te verspreiden in het land, en via hun wijdvertakte kanalen mensen op te roepen gehoor te geven aan deze boodschap. Het bezoek aan het Vaticaan heeft zo een kleine opening geboden om het voorzichtig ontkiemd vertrouwen tussen de rivalen, gecreëerd door het intieme moment met de paus, te verstevigen. Een kleine stap in een lang en fragiel proces, maar niettemin een hoopvolle.