Het eerste werk van Peter Handke, dat ik ruim veertig jaar geleden las, herinner ik me nog goed, de roman Falsche Bewegung. Ik las daarna nog een paar teksten van zijn hand. Het waren zeker interessante werken, vol tegendraadse romanpersonen. Ook in zijn theaterwerken is absurditeit eerder regel dan uitzondering. En jawel, ik vond dat als jonge lezer, op zoek naar literatuur die schuurde en vernieuwing bood, wel geslaagd. Als oudere lezer heb ik nog steeds wel een voorkeur voor dat soort literatuur.
Maar toen was daar ineens, voor mij onverwacht, tijdens de Balkanoorlogen van de jaren negentig, zijn verdediging van Slobodan Milosević. In 2006 woonde Handke ook de begrafenis van Milosević bij. Die was in de strafgevangenis in Scheveningen overleden, vóór het ICTY (Joegoslaviëtribunaal) zijn vonnis over hem kon uitspreken. Handke heeft ook ontkend dat er in Srebrenica sprake was van een genocide, in weerwil van uitspraken van internationale gerechtshoven. Zulke stellingnamen en de aanwezigheid van Handke bij die begrafenis waren minstens zo absurd als het gedrag van de literaire figuren die hij gecreëerd had.
Verwerpelijk
De afgelopen vijfentwintig jaren heb ik de boeken en teksten van Handke, de schrijver, dan ook niet meer gelezen. Absurditeit in fictie kan mij bekoren, maar wie in de werkelijke wereld niet in staat is om fout te noemen wat fout is, verliest geloofwaardigheid, ook als cultuurdrager. Als contemporain mens en PAX-medewerker, dagelijks bezig met de gevolgen van die afgrijselijke oorlogen van de jaren negentig, vond en vind ik de uitspraken van Handke ronduit verwerpelijk. Ik kan en wil de schrijver Handke niet scheiden van de opinieleider en nationalist-activist Handke.
Ik begrijp dan ook goed waar de laatste dagen de negatieve commentaren vandaan komen, van onder andere Srebrenicaoverlevenden Munira Subasić en Emir Suljagić, die deze week de nieuwe directeur wordt van het Potočari Memorial Centre (collega Puco en ik zullen hem ontmoeten en feliciteren). Ook collega-schrijvers veroordeelden het besluit van het Nobelprijscomité om Handke de literatuurprijs toe te kennen, onder hen Slavoj Žižek, Alain Finkielkraut en Susan Sontag. Het spreekwoord zegt dat de tijd alle wonden heelt, maar vooralsnog is dat duidelijk niet het geval op de Balkan. De afgelopen jaren wordt door Servische politici en opinieleiders nadrukkelijker en veelvuldiger dan voorheen ontkend dat er in Srebrenica sprake was van een genocide. Oorlogsmisdadigers worden – overigens niet alleen door de Serviërs – openlijk verheerlijkt.
Fan van bedenkelijk regime
Natuurlijk hebben we het vaker gezien, dat schrijvers zich fan betoonden van bedenkelijke regimes. Van Ostaijen liet zich als jonge Vlaamse schrijver in de Eerste Wereldoorlog meeslepen door de Duitse propaganda. Lucebert, zo is pas uit recent onderzoek gebleken, was als jongeling enthousiast over het nationaalsocialisme. Hij verbleef als vrijwilliger aan het begin van de Tweede Wereldoorlog enige tijd in Duitsland, maar kwam snel tot het inzicht dat hij daar niet thuishoorde. Beide auteurs hebben in hun literaire werk later duidelijk stelling genomen tegen de oorlog en nationalisme. Lees bij voorbeeld het hilarische verhaal ‘De generaal’ van Van Ostaijen, of de mooie uitgave ‘… en morgen de hele wereld’, waarin gedichten van Lucebert over machtsmisbruik, geweld en oorlog gebundeld zijn.
Handke is niet terug gekomen van zijn verdediging van Milosević en andere, uiteindelijk wel veroordeelde politici als Karadzić, en hij liep ook al tegen de vijftig toen hij begon met de verdediging van Servische oorlogsmisdaden. Dat kun je geen jeugdzonde meer noemen.
Conflicten verharden
Er zullen vast mensen zijn die de literaire werken van Handke kunnen lezen zonder zich gehinderd te voelen door zijn politieke uitspraken. Dat moet ook kunnen, om zoals het decennia terug heette ‘vorm’ te kunnen beoordelen zonder oog voor de ‘vent’ (lees het standaardwerk ‘Vorm of vent’, van J.J. Oversteegen, 1969), maar ik kan dat in het geval van Handke niet. Het is in de huidige context van de Balkan onvermijdelijk dat de toekenning van de Nobelprijs voor Literatuur aan een politiek controversieel schrijver als Handke de etnische conflicten niet helpt verkleinen, maar juist doet verharden. En wie zit daar nu op te wachten? Nee, het Nobelprijscomité dat Handke de prijs toekende, heeft de Balkan en Europa een slechte dienst bewezen.