Het is vandaag, op 3 juni, precies zes jaar geleden dat een Nederlandse F-16 een luchtaanval uitvoerde op een IS-munitiefabriek in de Iraakse stad Hawija. Ruim 18.000 kilo aan munitie ontplofte onvoorzien, resulterend in meer dan 70 burgerslachtoffers, honderden gewonden en meer dan 400 verwoeste huizen. Dát Nederland met de Internationale Coalitie vocht tegen IS was welbekend. De gevolgen van de deelname bleven in dit geval echter vier en een half jaar lang verborgen. Pas in 2019 werd de luchtaanval op Hawija en de Nederlandse verantwoordelijkheid hiervoor aan het licht gebracht door een onderzoek van de NRC en NOS.
Na deze onthulling ontplooide zich een parlementair en publiek debat. Politici die in het duister tastten, stelden meteen vragen. Wie in de overheid wist wat en wanneer? Wie heeft precies tegen wie gelogen? Met andere woorden: wat zijn de Nederlandse politieke gevolgen van deze luchtaanval? De commissie Sorgdrager, geïnstalleerd in januari 2021, is gewijd aan het onderzoek naar de mankementen in het ‘targeting process’. Oftewel, hun mandaat is gericht op de aanloop naar de aanval en de lessen voor toekomstige militaire operaties. Vooralsnog blijft de schade die de burgers in Hawija berokkend is buiten beschouwing.
Langetermijn gevolgen blijven onbesproken
Het Nederlandse onderzoek – en daarmee onze collectieve herinnering aan deze gebeurtenis – heeft een zorgwekkende blinde vlek: de stemmen van de mensen wier samenleving volledig is ontwricht door deze luchtaanval. Wanneer men over het bombardement en de daaruit voortvloeiende explosie spreekt, worden de directe gevolgen genoemd; de doden, slachtoffers en materiële schade. De langetermijngevolgen blijven echter onbesproken, terwijl die nog elke dag worden ervaren door de lokale bevolking. Achter ieder zwaargewond persoon kan een kostwinner schuilen, die nu niet langer geld kan verdienen om in de behoeften van zijn of haar gezin te voorzien. Achter de verwoesting van infrastructuur schuilt het verlies van watervoorziening, met de verspreiding van besmettelijke ziektes tot gevolg. Achter de dag schuilt een nacht vol slapeloosheid en nachtmerries. Het Ministerie van Defensie beweert dat het onmogelijk is om te weten wat er precies is gebeurd in Hawija, zowel de directe als indirecte gevolgen. Zo zou Irak niet veilig genoeg zijn voor Defensie om te bezoeken.
“Nee, ik kon mijn verhaal niet doen. Maar toen kwam jij, en met gods wil zal jij mijn stem dragen naar iemand die wil luisteren.” – Vader van jonge kinderen. Hij liep ernstige verwondingen op aan zijn rug bij de luchtaanval de aanslag op Hawija.
Wij zijn het oneens met deze bewering. Daarom zijn de Iraakse organisatie Al-Ghad League for Women and Child Care, vredesorganisatie PAX en het Intimacies of Remote Warfare programma (Universiteit Utrecht) een samenwerking aangegaan om deze casus te onderzoeken. Dit voorjaar zijn er inmiddels zestig interviews afgenomen met overlevenden van de luchtaanval waarin zij laten zien hoe hun leven en toekomstperspectief is beïnvloed door de explosie. Daarop aansluitend onthullen meer dan 300 berichten op verschillende sociale media platformen de perspectieven van de bredere samenleving op de aanval.
Met het algehele onderzoek willen we het Nederlandse publiek, parlement en Ministerie van Defensie informeren over de langetermijngevolgen van het geweld dat in onze naam wordt uitgevoerd. Dit soort onderzoek is in eerste plaats nodig om de aangerichte burgerschade goed te kunnen beoordelen en te mitigeren. Daarnaast is het ook nodig om te bevragen of deze manier van zogenoemde precieze oorlogsvoering daadwerkelijk bijdraagt aan blijvende veiligheid van burgers. Uit de eerste onderzoeksresultaten blijkt overduidelijk: slachtoffers uiten hoofdzakelijk hun verdriet over het pijnlijke tekort aan erkenning en verantwoording voor hun leed, daarna volgen pas de vragen rondom schuld en aansprakelijkheid.*
Laat slachtoffers zich gehoord voelen
‘Weten’ is meer dan alleen de doden tellen. Weten is ook het luisteren naar de verhalen van overlevenden die de slachtoffers van oorlog menselijk maken. Zo kunnen ook wij, in Nederland, de oorlog beter bevatten die normaal gesproken zo ver van ons af staat. Weten betekent ervoor zorgen dat de stemmen uit Hawija hier worden gehoord door degenen die willen luisteren. Weten betekent dat de stemmen degenen bereiken die democratische controle kunnen uitoefenen over de oorlogen die door Nederland worden gevoerd.
*De publicatie van het onderzoek is voorzien in de lente van 2022.
Isa Zoetbrood en Guusje Bloemen werken aan dit project als onderzoekers van het programma Intimacies of Remote Warfare. Ali Maleki is research consultant bij PAX