Op zoek naar de verhalen van Colombianen, die na een halve eeuw oorlog en strijd nu officieel in vrede leven, stuitte schrijfster Karin Anema eerst vooral op stilte. We spraken haar over hoe ze toch de vele waarheden over het conflict naar boven kreeg en daar een boek over schreef: De Wet van de Stilte – reis door Colombia. Ook komt het werk dat PAX in Colombia doet naar voren. Anema: ‘Je ziet dat PAX heel erg noodzakelijk is.’
Door Inge van Werven
Colombia… voor een land waarin zoveel mensen het slachtoffer zijn van een decennia durend gewelddadige conflict, zijn veel inwoners opvallend stil over wat er is gebeurd. ‘No pasa nada’ – er gebeurt hier niets (en er is niks gebeurd) – krijgt schrijfster Karin Anema vaak te horen. Na ondertekening van het vredesakkoord eind 2016 vertrok ze naar Colombia, met de vraag of verzoening tussen al die verschillende partijen mogelijk zou zijn na zo’n lange periode van oorlog.
‘No pasa nada…’ ze wist niet hoe het te plaatsen, tot een journalist haar vertelde dat in Colombia ‘De Wet van de Stilte’ heerst. Anema, die haar reisboek over het land naar die wet heeft vernoemd, begreep dat deze wet óók een sleutelmechanisme kon zijn om in gesprek te komen. Want ze hoorde ook steeds vaker: ‘Dit mag nooit meer gebeuren.’ Daarvoor is het vertellen van verhalen essentieel, voorbij de stilte dus. Om mensen te laten praten met elkaar moet men eerst een stem hebben, dacht Anema, ook zij die tot op heden niet vaak hun verhaal hebben gedaan. Daarom reisde ze naar de uithoeken van het land om de verhalen vast te leggen.
Anema wist het vertrouwen te winnen van mensen uit allerlei groepen, waardoor mooie, droevige en bijzondere verhalen naar boven kwamen. Daaruit komt duidelijk naar voren dat slachtofferschap en daderschap door elkaar lopen en dat velen zich als slachtoffer beschouwen: “Zo is er Ferley de ex-paramilitair, die vertelt dat hij een moordmachine is geweest. Maar als je zijn verhaal hoort, dan weet je dat hij als 12-jarige werd gedwongen om met de groep mee te gaan. Hij is ook een slachtoffer. Juist hij is iemand die de stilte doorbreekt: iedereen heeft achter een etiket zijn eigen verhaal. Maar veel mensen leven in hun eigen wereldje en “zien elkaar door de loop van hun wapens”. De ander is je vijand zonder dat er uitleg nodig is. De muren in de hoofden van mensen moeten worden afgebroken, om dat te doen moet je praten met elkaar. Maar het woord ‘schaamte’ viel vaak; in zekere zin is iedereen door het conflict geraakt en er vaak ook bij betrokken. De wet van de stilte is krachtiger dan welke andere wet in Colombia dan ook. Als je je daar niet naar gedraagt dan ben je je leven niet zeker.” Ondanks de complexe situatie, waarin mensen vooral naar elkaar wijzen en zichzelf soms als grootste slachtoffer beschouwen, vertelt Anema dat de meeste slachtoffers er niet zozeer op uit zijn om de daders achter tralies te krijgen, maar vooral om de waarheid boven tafel te krijgen.
Transitiekampen
Anema begon haar reis bij de transitiekampen, waar oud-strijders zich voorbereiden op terugkeer in de samenleving. In de kampen worden onder andere basislessen gegeven, van de lagere school tot EHBO- en landbouwcursussen: “De re-integratie is een moeizaam proces. Door het stigma dat zij dragen, en omdat zij vaak uit een lagere sociale klasse komen, krijgen oud-strijders weinig economische kansen. Het beeld dat de Colombianen van de FARC hadden is de laatste 20 jaar erg veranderd. De goodwill die de FARC in het begin had bij hun idealistische strijd is door de vele gijzelingen, afpersingen en hun betrokkenheid bij de cocahandel verdampt. Nu worden ze als terroristen gezien. En omgekeerd geldt ook: als je je verplaatst in een oud-strijder: die heeft een identiteit van een trotse strijder. Ze behoren tot een collectief die streed voor het goede doel, daar was geen twijfel over mogelijk. Dan komen ze terug in een maatschappij en dan zijn ze niemand meer. Dus je moet het zelfbeeld van de grond af opnieuw opbouwen. Die maatschappij kijkt totaal anders tegen jou aan.” Een voorbeeld van zo een moeizaam re-integratie proces is het verhaal van Maria die, geboren en getogen binnen de FARC, opgegroeide tussen de speelgoedpistooltjes en echte wapens. Nu leidt ze een geheim leven en zal nooit kunnen vertellen wie ze echt is; iets dat het re-integreren in de samenleving een stuk moeilijker maakt.
PAX in Colombia
Tijdens haar reis heeft Anema veel gehad aan de persoonlijke contacten die PAX haar kon bieden. De contactpersonen waren cruciaal wanneer ze zich op een relatief veilige manier dwars door de drugscorridor naar de transitiekampen wilde begeven. Is ze PAX tegengekomen tijdens haar reis? “Ja, heel duidelijk. PAX steunt juist degenen die met gevaar voor eigen leven opkomen voor hun rechten, waaronder de leiders van zelfbesturende inheemse reservaten.
Grootgrondbezitters en illegale gewapende groepen beschouwen sociale leiders en bepaalde advocaten als dwarsliggers, waardoor er veel selectief geweld naar hen is; ook nu nog na de vredesakkoorden. Desalniettemin, is het uiterst dapper dat ook inheemse autoriteiten hun nek uit blijven steken in een behoorlijk racistische samenleving. Ik ben ook op de inheemse universiteit in Popayán geweest en heb daar met Joris [van de Sandt, PAX] gesproken over hoe het gaat met de verzoeningsrituelen tussen (teruggekeerde) inheemse oud strijders en de gemeenschappen waar zij vandaan komen. Joris pleit er, namens PAX, voor dat de overheid deze rituelen officiële erkenning geeft. Hun verzoening en re-integratie moet ín de gemeenschap plaats vinden en niet als individu. Zo strijdt PAX bijvoorbeeld ook voor de erkenning van inheemse rechtspraak bij de berechting van misdaden in inheemse gebieden. De rechten moeten worden toegekend aan en worden uitgevoerd door de mensen zelf. Dat is veel effectiever dan wanneer het centrale gezag dat doet.”
Vrede, vertrouwen en hoop in de toekomst?
Het opkomen voor de rechten van de inheemse bevolking is inderdaad één van de onderdelen van PAX’ strijd voor vrede. Maar de strijd is breder en gaat om het recht van slachtoffers op waarheid, gerechtigheid en reparatie. Zoals dat in het vredesakkoord staat. Het is een strijd voor verzoening – inclusief de herintegratie van oud-strijders – en veiligheidsgaranties voor kwetsbare of getroffen bevolkingsgroepen in een nog steeds erg gewelddadige ‘post-conflictsamenleving’. Dat is allemaal hard nodig na meer dan vijftig jaar strijd onder Colombianen. Volgens Anema is er lang niet onder iedereen geloof in vrede en vertrouwen in het herstel. “Op plekken waar toerisme belangrijk is voor de economie is er een voorzichtig geloof in de vrede. Mensen zullen minder snel naar de wapens grijpen zolang het toerisme geld oplevert. En er zijn natuurlijk de nodige activisten die strijden voor waarheid en daarmee ook voor vrede. Ook al zien ze wel dat het een lange adem zal vergen. Dan zie je dat PAX heel erg noodzakelijk is.”
Moed en veerkracht
En toch… Anema’s boek laat zien dat de vele stemmen die door de oorverdovende stilte soms niet lijken te bestaan, veel te vertellen hebben. De verhalen vormen een basis voor de zoektocht naar de vele verschillende waarheden die samen wellicht kunnen zorgen voor meer vertrouwen in elkaar en geloof in de toekomst. “Ondanks alle ellende zie je veel veerkracht onder de mensen. Ze blijven ondernemend. Enerzijds is er een multigenerationeel trauma waarin haat wordt overgedragen, anderzijds wordt evengoed moed en veerkracht doorgegeven. Dat is bijzonder en hoopgevend. Zeker zolang er activisten onder de Colombianen zijn, die hun nek uitsteken, ondersteund door medewerkers van PAX. Het zal echter wel een lange adem vergen. De waarheid – van alle betrokken partijen – moet boven tafel komen. Dat is een lange weg.”
———
Het boek De wet van de stilte – reis door Colombia is in boekwinkels verkrijgbaar, net als via bol.com. Luister hier naar de vierdelige podcastserie rond het boek waarin Anema het verhaal áchter het verhaal vertelt en, naast de stemmen van personages uit het boek, ook PAX’ers Joris van de Sandt en Marianne Moor te horen zijn.
Lees hier meer over het werk van PAX in Colombia.