Het lijkt voor de hand liggend: vrede moet van iedereen zijn en dus juist mede vormgegeven worden door groepen die minder gehoord worden, zoals vrouwen, jongeren, of de ‘gewone burger’. Maar waarom is dát de kern van het werk van PAX en wat levert het op volgens Vicky uit Zuid-Soedan en Maira uit Colombia? ‘Vooral jonge vrouwen zetten het vredeswerk nu voort.’
De stem versterken van groepen die (vaak bewust) niet betrokken worden, en die wel negatieve effecten ondervinden van geweld. Dat is eigenlijk de kern van wat PAX doet,’ zegt hoofd programma’s bij PAX Marjanne de Haan. ‘Dat is onze opdracht.’ Maar wat betekent dat precies en waarom is dat belangrijk? En hoe doe je dat en hoe ervaren partners dat?
Eén van de groepen die niet vaak gehoord wordt zijn vrouwen, vertellen Maira Mendeze Barbosa uit Colombia en Vicky Apio uit Zuid-Soedan. Hoewel de twee landen op twee verschillende continenten liggen en de conflicten verschillend zijn (zie kaders), zijn de getuigenissen van Vicky en Maira bijna identiek.
‘Vrouwen hebben het meest geleden onder het conflict,’ zegt Maira. ‘Heel vaak waren het de mannen die vermoord werden en vervolgens stonden de vrouwen er alleen voor. Bovendien wordt in de kustregio van Colombia sneller geluisterd naar de mannen. Er heerst een machocultuur en vrouwen blijven op de achtergrond.’ In veel samenlevingen waar PAX actief is, is sprake van genderongelijkheid: diepgewortelde onbewuste vooroordelen en rolpatronen die kunnen bijdragen aan onderdrukking, uitsluiting en gewelddadig conflict. Vicky heeft een vergelijkbaar verhaal en vult aan: ‘Bij geweldsescalaties in 2013 en 2016 werden vrouwen en kinderen vooral aangevallen. Er was veel gendergerelateerd geweld en de mannen bevonden zich aan het front. Nu hopen de vrouwen dat er geen gevechten meer zijn, ze willen vrede, maar de mannen zijn nog niet zover. Ze zeggen: ‘Is dit het land waar we voor gevochten hebben?’
In Zuid-Soedan is het volgens Vicky bovendien zo dat mannen ‘altijd gelijk hebben’: ‘Als er een keer een vrouw opstaat en haar stem laat horen, dan wordt ze bekritiseerd door de gemeenschap. Zo blijven vrouwen ondervertegenwoordigd.’
Ongewapende stemmen
En dat is zonde, want: ‘Onze stem is anders dan die van mannen,’ zegt Maira. ‘We hebben vaak meer betrokkenheid bij het gezin en voelen ons verantwoordelijk om dat te beschermen. Bovendien willen we laten zien dat we even goed als mannen met oplossingen kunnen komen. Dat wordt vaak niet gezien. Als we ons organiseren en zoeken naar oplossingen voor vrede helpt dat ook bij ons verwerkingsproces. Het werkt helend.’
Ook dat herkent Vicky. Ze legt uit dat sommige vrouwen wél beginnen door te dringen in besluitvormingsprocessen en bijvoorbeeld in het parlement zitten. Maar dan missen die vaak de aansluiting met de vrouwen en jongeren (want ook de jongeren moeten aan tafel zitten) uit de dorpen in het land of wat Vicky noemt ‘grassroots level’. Dit komt met name door gebrek aan communicatiemiddelen en infrastructuur, maar ook omdat veel vrouwen uiteindelijk nog steeds stemmen en besluiten nemen namens hun gemeenschap, en niet namens zichzelf.
Weerbare samenleving
En dat is heel jammer, want juist het versterken van de positie van vrouwen kan niet alleen helpen om het conflict te verwerken, het kan een samenleving ook weerbaarder maken, denkt Maira: ‘Een voorbeeld uit mijn eigen dagelijkse realiteit: ik ben nu negen jaar actief bij PAX Colombia. Toen ik binnenkwam bij PAX, was mijn vader vijftien jaar ervoor doodgeschoten. Ik voelde me niet capabel genoeg en had niet genoeg zelfvertrouwen om rechtvaardigheid te zoeken en contact te zoeken met de moordenaars van mijn vader. Maar ik groeide in mijn rol. Mijn werk bij PAX gaf me het vertrouwen om de mensen die betrokken waren te confronteren en zo de herinnering aan mijn vader eer aan te doen. Dat zie ik bij meer vrouwen. Het deelnemen van vrouwen aan een vredesorganisatie of oppakken van vrouwelijk leiderschap, zorgt bij hen voor meer zelfvertrouwen.’
Maira en Vicky schetsen precies waarom PAX zich inzet voor die ongehoorde stemmen. Maar dat gaat verder dan deze stemmen horen. Marjanne: ‘Uiteindelijk gaat het erom dat we bepaalde machtsstructuren willen veranderen, zodat die gelijkwaardig en inclusiever zijn. Ongelijkheid en groot verschil in macht zijn een veeg teken als het gaat om escalatie van conflict. Inclusieve en duurzame vrede kan alleen ontstaan als je die machtsongelijkheid verkleint en zo het conflict kan transformeren in de richting van ontspanning en de-escalatie.’ Die machtsverhouding geldt op meerdere niveaus. Oekraïne is bijvoorbeeld afhankelijk van Westerse steun. Het risico daarvan is dat het standpunt over stabilisatie op zeker moment meer steun krijgt. Marjanne: ‘Vaak zie je in talkshows iemand vertellen wat ‘wíj’ als oplossing zien van het conflict, namelijk stabilisatie. Ofwel: misschien moeten de Oekraïners maar water bij de wijn doen. Ze gaan dan voorbij aan dat het aan hen is om dat zelf te bepalen. En ook aan het enorme risico voor conflict dat bij stabilisatie blijft. Want dat betekent een blijvende bezetting.’
Mannelijke ego’s
Terug naar de rol van vrouwen. Volgens Vicky en Maira zijn vrouwen niet alleen onevenredig getroffen door conflict, kunnen ze die ook beter oplossen. Maira: ‘Bij mannen spelen heel vaak verwachtingspatronen van de samenleving een rol en ego’s van mannen spelen een rol. Mannen durven zich minder kwetsbaar op te stellen en vrouwen hebben daar geen last van. Hun ego zit minder in de weg.’
Volgens Maira en Vicky zijn mannen en vrouwen verschillend als het gaat om vrede bewerkstelligen. Waarschijnlijk komt dit omdat zowel van mannen als vrouwen verschillende rollen verwacht worden in de samenleving, zoals moeten vechten (mannen) of moeten zorgen (vrouwen). Maira: ‘Wij vrouwen willen een geëmancipeerde samenleving hebben. We willen een vreedzame en functionerende samenleving waarin iedere stem telt. Toen ik bij PAX kwam werken in projecten gericht op de dialoog tussen daders en slachtoffers, leerde ik dat er alleen maar vrede kan komen als er verzoening is. Ik wilde niet specifiek afrekenen met moordenaars, maar het drong tot me door dat het uiteindelijke doel verzoening is. Vrouwen kunnen dat beter dan mannen, ze zijn meer dan mannen op zoek naar harmonie.’ Of dit volgens haar komt omdat vrouwen daar van nature beter in zouden zijn of dat het met de traditionele verwachtingspatronen rond vrouwen en mannen te maken heeft, vertelt ze niet, maar: ‘Veel mannen vinden vrouwelijk leiderschap en dat vrouwen zichzelf meer op de voorgrond plaatsen, moeilijk om mee om te gaan,’ zegt ze. ‘Mannen zien vrouwen dan snel als rivaal.’ In Zuid-Soedan voelen mannen zich juist achtergesteld, vertelt Vicky. ‘Als er speciale trainingen voor vrouwen worden gegeven, dan zeggen mannen: waarom krijgen wij geen training?’
Traumaverwerking
De situatie in Zuid-Soedan is erg gespannen op dit moment. ‘Recentelijk is er een commissie voor waarheid, verzoening en (trauma) verwerking opgericht, maar die commissie is nu al gepolitiseerd. Hoewel het heel belangrijk is dat gemarginaliseerde groepen, jongeren en vrouwen deel uitmaken van de commissie, wilde de president de kandidaten nomineren. Over representatie werd te weinig nagedacht door de machthebbers. De commissie is nu inactief.’
Toch is Vicky – ondanks die gespannen situatie in het land – blij met de voortgang die ze ziet bij de gewone burgers in de periferie van dit immens grote land dat slecht toegankelijk is en waar gewoonterecht nog vaak de norm is. Die vooruitgang ziet ze met name in de twee staten waar PAX actief was. ‘Ik voel me erg geïnspireerd omdat sommige gemeenschappen nu versterkt zijn, mede door het werk van PAX. Ze kunnen beter voor zichzelf opkomen om de overheid ter verantwoording te roepen, zowel op lokaal, als sub-nationaal en nationaal niveau. PAX heeft gewerkt aan het verwerken van trauma en psychosociaal bewustzijn bij de gemeenschap.’
In Colombia heeft het vrouwelijk leiderschap een vlucht genomen, vertelt Maira: ‘Vooral onder jonge vrouwen. Die gaan mee naar vergaderingen.’ Daarin wordt besproken wat er nodig is voor vrouwen om deel te nemen aan transitional justice, hoe ze bijvoorbeeld kunnen helpen bij het opsporen van de stoffelijke resten van onder dwang verdwenen familieleden of restitutie kunnen krijgen voor verloren land. Maira: ‘Zij gaan er met frisse energie mee aan de slag. Bij mannen is er een soort vermoeidheid aan het toeslaan, maar bij vrouwen begint het juist te leven. Vrouwen brengen nieuwe hoop en energie in het vredesproces.’
Conflict in Colombia
De Colombiaanse burgeroorlog begon al halverwege de jaren zestig. Wat begon als een oorlog tussen het regeringsleger en linkse guerrillagroepen groeide in de jaren tachtig uit tot een langdurig conflict waarbij ook paramilitaire groepen en misdaadsyndicaten betrokken waren.
Het betrof een conflict tussen de regering, paramilitaire groeperingen, misdaadsyndicaten en communistische guerrilla’s zoals de FARC (de revolutionaire strijdkrachten van Colombia) en het ELN (Nationaal Bevrijdingsleger). In 2016 werd er tussen de FARC en de regering een vredesakkoord getekend, andere paramilitaire groepen zoals de AUC (de verenigde zelfverdedigingseenheden), waren al in 2005 gedemobiliseerd. In augustus 2022 koos Colombia een nieuwe president: Gustavo Petro. Die maakte meteen duidelijk dat hij de vrede wil herstellen in het nog altijd gewelddadige land. Hij beloofde te regeren met “de politiek van de liefde”, gebaseerd op hoop, dialoog en begrip. De regering Petro heeft sindsdien geprobeerd om de overgebleven illegale gewapende groepen (ELN, dissidente FARC-facties en enkele paramilitaire groepen) tot vredesonderhandelingen te bewegen, een proces dat uiterst moeizaam verloopt.
Sinds het begin van het vredesproces in 2016 pleit PAX ervoor dat ook ongewapende actoren, zoals bedrijven, verantwoordelijk worden gehouden voor hun rol in het conflict, met name mijnbouwbedrijven in Cesar, Noord-Colombia. Tussen 1996 en 2006 hebben paramilitaire doodseskaders duizenden mensen gedood en tienduizenden van hun land verdreven. Mijnbouwbedrijven worden in verband gebracht met deze gewelddaden omdat ze deze naar verluidt hebben gefinancierd en omdat ze hebben geprofiteerd van de schendingen door land te kopen van ontheemde gemeenschappen. Familieleden (zoals Maira) van de slachtoffers, wachten nog steeds op erkenning en compensatie.
Conflict in Zuid-Soedan
Op 9 juli 2011 kozen de Zuid-Soedanezen voor onafhankelijkheid van Soedan. De Republiek Zuid-Soedan werd het 55ste land van Afrika, na een vredesakkoord dat in 2005 een einde maakte aan 39 jaar onafhankelijkheidsoorlog.
In 2013 en in 2016 brak opnieuw een burgeroorlog uit, dit keer tussen de Zuidelijke machtshebbers onderling. De twee grootste groepen, de Dinka en Nuer, stonden lijnrecht tegenover elkaar. Decennia vechten voor de vrijheid tegen het Noorden had diepe sporen nagelaten in de samenleving. Het ‘technische’ vredesakkoord (ARCSS), dat weinig inclusief was, bracht daar onvoldoende verandering in. In 2018 werd dit akkoord opnieuw gerevitaliseerd (RARCSS).
Maar dat is op papier. Bestaande plannen om Zuid-Soedan om te vormen tot een stabiele regering komen niet van de grond en in sommige delen van het land blijft het geweld aanwezig. Alle ogen zijn nu gericht op de overgangsregering om de afspraken van dit vredesakkoord na te leven en toe te werken naar een belangrijke deadline: de eerste algemene vrije en eerlijke verkiezingen van het land in december.
De transitieperiode van het vredesakkoord, dat in 2023 verlengd werd, eindigt in februari 2025. Het vervullen van belangrijke voorwaarden uit het akkoord gericht op een nationaal waarheid en verzoeningsproces (transitional justice), een inclusieve permanente grondwet, hervorming van de veiligheidssector en instituties en vreedzame verkiezingen, zullen van levensbelang zijn voor inclusieve lange termijn vrede in Zuid-Soedan.
