Volt wil een Europees leger, zodat we onszelf beter kunnen beschermen zonder de hulp van Amerika. Defensie-uitgaven moeten voldoen aan democratische normen, Europese waarden en het internationaal recht. Het uiteindelijke doel is duurzame vrede en het verdedigen van de internationale rechtsorde.

Als je vrede wilt dan moet je investeren in vrede. Defensie heb je nodig voor als diplomatie faalt. Daarom is de SP in de eerste plaats juist voor flinke investeringen in vrede, diplomatie en ontwikkelingssamenwerking – en hier wordt nu juist flink op bezuinigd. Helaas moeten we constateren dat de politieke leiders momenteel bijna alleen maar in militaire oplossingen denken. Dat leidt niet tot vrede, maar kan juist gevaarlijk zijn. Die denkwijze wil de SP tegen gaan. Oorlog raakt altijd de werkende klasse, die massaal in de loopgraven sterft. Oorlog voorkomen en oorlog stoppen, dat moet altijd de inzet zijn.

De Partij voor de Dieren komt op voor de Aarde en ál haar bewoners. Onze partij streeft naar vrede en veiligheid voor mens, dier en natuur. Veiligheid is veel breder dan defensie. Deze tijd vraagt om een veiligheidsstrategie waarin rechtvaardige vrede, samenwerking, vredesopbouw en conflictbeheersing zijn opgenomen. Investeringen in internationale (ontwikkelings)samenwerking zijn cruciaal voor wereldwijde stabiliteit. We zijn bovendien volledig afhankelijk van gezonde ecosystemen. De klimaatcrisis en natuurcrisis zijn gigantische bedreigingen voor de veiligheid en vrijheid van mens en dier.

Veiligheid vraagt twee sporen: een sterke krijgsmacht én inzet op vrede, diplomatie en mensenrechten. Zo voorkom je oorlog, bespaar je kosten en red je levens. NSC wil daarom ook investeren in conflictbemiddeling, bijvoorbeeld met een topinstituut dat snel kan helpen bij het voorkomen en stoppen van conflicten.

De wereld staat in brand. Naast blussen, moeten we meer vuur voorkomen. Veiligheid thuis begint bij vrede, stabiliteit en veiligheid elders. Daarom investeren wij juist ook in ontwikkelingssamenwerking en diplomatie, conflictpreventie en wederopbouw. Zo bieden we mensen perspectief en voorkomen we conflicten.

Vrede en veiligheid vragen naast investeringen in defensie ook om investeringen in diplomatie en het wegnemen van grondoorzaken van conflict zoals armoede, honger en waterschaarste. Daarom wil D66 ook investeren in het postennet en in ontwikkelingshulp.

Veiligheid wordt niet slechts bereikt met militaire middelen. Internationale inzet van de krijgsmacht is onderdeel van een doordachte integrale benadering, in nauwe samenwerking met de inzet van diplomatie, ontwikkelingssamenwerking en de inlichtingen- en veiligheidsdiensten, gericht op een lange termijn commitment, (weder)opbouw, conflictpreventie en civiel-militaire samenwerking. Dit is een extra reden voor ontwikkelingssamenwerking en daarom keren we terug naar de internationale norm om hier 0,7% van het bruto nationaal inkomen aan uit te geven.

Na jarenlang te hebben bezuinigd op Defensie is investeren in een sterke krijgsmacht noodzakelijk en onontkoombaar. BBB staat daar achter. Vanzelfsprekend betekent streven naar veiligheid voor Nederland ook voldoende aandacht tonen voor vrede, diplomatie en mensenrechten. Nuchter en met het Nederlands belang voorop. We zien daarbij geen noodzaak voor het optuigen van een ambitieuze agenda om allerlei investeringen te gaan plegen. Goed beleid vraagt om doordachte bestedingen. Dat is een andere opvatting dan de reflex dat daarbij vanzelfsprekend de royaal portemonnee moet worden getrokken. Iedere euro die de overheid besteedt is linksom of rechtsom uiteindelijk afkomstig van belastingen.

Het CDA vindt dat er fors geïnvesteerd moet worden in Defensie zodat we onze afschrikking op orde krijgen en daarmee oorlog kunnen voorkomen. Als betrouwbare bondgenoot committeren we ons daarom aan de nieuwe NAVO-norm dat 3,5% van het bbp. Hoewel de prioriteit ligt bij de verdediging van het eigen en bondgenootschappelijk grondgebied, blijft het ook van belang om deel te namen aan vredes- en stabilisatiemissies en te investeren in geïntegreerd buitenlands beleid. We streven ernaar om de investeringen in ontwikkelingssamenwerking weer naar het niveau van 0,7% van het BNI te brengen.

DENK is geen voorstander van extra miljardenuitgaven voor Defensie. De voorgestelde verhoging naar 5% is vooral bedoeld om de militaire industrie te spekken. Als er dan toch geïnvesteerd wordt, dan moet dat gepaard gaan met investeringen in vrede, diplomatie en mensenrechten.

BIJ1 verwerpt de wapenwedlooplogica. We verhogen het defensiebudget niet en kiezen voor neutraliteit, diplomatie en internationale rechtsorde. Geld dat nu naar wapens en militair onderzoek gaat, verschuiven we naar een wettelijk Vredesfonds voor zorg, onderwijs, OV en internationale wederopbouw, met steun aan lokale gemeenschappen en humanitaire organisaties. Zo bouwen we échte veiligheid op: door armoede en ongelijkheid te bestrijden, recht te doen aan zelfbeschikking van volken, en oorlogsmisdadigers, ook uit “bondgenootschappen”, te vervolgen. Nederland stapt uit de NAVO, sluit buitenlandse bases en maakt zich los van de wapenindustrie. Vrede vergt investeringen in mensenrechten, niet in meer wapens.

BIJ1 zegt: “Alles voor vrede, geen cent naar oorlog.” We werken niet mee aan verdere verhogingen van het NAVO-budget en keren ons tegen de absurde extra wapeninvesteringen. Nederland kiest neutraliteit en demilitarisering; het defensiebudget gaat dus níet omhoog. De wapenwedloop bevoordeelt vooral de amerikaanse wapenindustrie, terwijl onze sociale voorzieningen, zorg en onderwijs worden uitgekleed. In plaats daarvan heroriënteren we middelen naar een Vredesfonds en diplomatieke de-escalatie. Kort: 5% is niet alleen te veel, het is de verkeerde keuze. Échte veiligheid komt van diplomatie, bestaanszekerheid en internationale rechtvaardigheid, niet van meer tanks, drones en raketten.

De voorgestelde verhoging naar 5% van het nationaal inkomen aan Defensie is onnodig en niet doelmatig. Het geld komt terecht bij grote wapenbedrijven in Amerika en Israël en gaat niet bijdragen aan meer vrede en veiligheid voor Europa.

De Partij voor de Dieren steunt investeringen die nodig zijn om onafhankelijk te worden van de onbetrouwbare VS, voor steun aan Oekraïners en voor eigen Europese verdediging. We steunen geen specifieke NAVO-norm en geen wettelijke verankering van een defensienorm, omdat we geen blanco cheque voor defensie willen. Elke uitgave voor defensie wordt bepaald op basis van goede onderbouwing. Uitgaven gaan niet ten koste van klimaat, natuur, sociale zekerheid, zorg en onderwijs. Een deel van het defensiebudget zal specifiek worden ingezet op diplomatie in conflictsituaties, conflictpreventie en geweldloze conflictoplossing, en voor het geweldloos weerbaar maken van de burgers.

De SP is tegen de Trump-norm. Het percentage van 5% is niet gebaseerd is op een noodzaak om Europa veiliger te krijgen, maar op de belangen van de VS. Europese NAVO-landen geven nu al meer dan 3 keer zo veel uit aan defensie als Rusland en hebben meer manschappen en materieel. Er is ook geen enkele onderbouwing voor 5% uitgaven aan defensie openbaar gemaakt. We zien ook de risico’s op een wapenwedloop, wat de wereld alleen onveiliger maakt. En terwijl we enorme uitgaven zien voor de NAVO, zien we bezuinigingen op wat nodig is voor vrede.

Volt vindt dat er structureel moet worden geïnvesteerd in wat écht nodig is. Hierom ligt de focus eerder op resultaat dan op percentages. Zorgen om de stijgende defensiebudgetten tegenover sociale uitgaven worden serieus genomen en uitgaven boven de 2% van het bbp gaan naar gezamenlijke Europese projecten. Hierdoor kunnen we efficiënt investeren en besparen we kosten.

Wij committeren ons aan de NAVO-norm, om Europa sterk te maken tegen Russische agressie en onafhankelijk te maken van een steeds onbetrouwbaardere Verenigde Staten. Wij pleiten ervoor om 3,5% van het nationaal inkomen aan defensie uit te geven en ten minste 1,5% aan zaken die onze bredere maatschappelijke weerbaarheid en de internationale veiligheid versterken

Voorop staat dat Nederland een krijgsmacht nodig heeft in omvang en vorm die de veiligheid en vrijheid beschermt die ons zo dierbaar is in Nederland. De noodzakelijke versterking van de Nederlandse krijgsmacht door middel van een realistisch, planmatig en stapsgewijs proces is mogelijk. BBB is bereid om toe te groeien naar 3,5 procent van het BBP voor Defensie in 2035. Miljarden voor Defensie zijn voor ons geen doel op zich. Uitgaven mogen niet ten koste gaan van andere essentiële zaken zoals de AOW, sociale zekerheid, gezondheidszorg, economie, infrastructuur en krachtige regio’s met een levend platteland.

Na decennia bezuinigingen op Defensie is het wat ons betreft hard nodig om onze krijgsmacht, en daarmee onze afschrikking, weer op te bouwen. De NAVO heeft berekend over welke capaciteiten iedere bondgenoot zal moeten voldoen. Deze capaciteitsdoelstelling is voor Nederland doorgerekend als een extra investering van 16 tot 19 miljard euro per jaar. Doorvertaald komt dat neer op 3,5% van het bbp. Daarnaast moet ook geïnvesteerd worden in defensiegerelateerde doelen. Deze investeringen kunnen goed gecombineerd worden met civiel nuttige investeringen.

Er woedt een oorlog op ons continent en landen als Rusland en China hebben het ook (digitaal) steeds vaker op Nederland gemunt. Daarom is het nodig om te investeren in onze vrede en veiligheid. Dat moeten we samen met onze Europese partners doen om verspilling te voorkomen. Dat betekent 3,5% voor defensie en 1,5% voor infrastructuur en andere gerelateerde kosten.

Na jaren bezuinigen is extra geld nodig voor personeel, munitie, onderhoud en goed werkende systemen. Door de oorlog in Oekraïne en onze NAVO-afspraken moeten we geloofwaardig en paraat zijn. 5% bbp (inclusief infrastructuur) is daarvoor nodig. Te weinig uitgeven maakt ons kwetsbaar en te afhankelijk van anderen.

De nieuwe NAVO-norm vraagt veel van de Nederlandse schatkist, defensieorganisatie en defensie-industrie, maar is noodzakelijk om onze vrijheden te kunnen verdedigen. Onze inzet van de krijgsmacht is onderdeel van een doordachte integrale benadering, in afstemming met de inzet van diplomatie, internationale- en ontwikkelingssamenwerking.

Volt ziet het internationaal recht als een cruciaal orgaan ter bescherming van mensenrechten en gelijkwaardigheid. Nederland speelt als thuisland van het Internationaal Strafhof een centrale rol om het internationaal recht te beschermen. De Europese Unie moet met al haar kracht zich inzetten voor het beëindigen van geweld, het voorkomen van onnodig lijden en het stoppen van genocide. Ook Nederland moet hierin verantwoordelijkheid nemen in een wereld waarin het internationaal recht wordt geschonden door onder andere Rusland en Israël.

De dubbele standaard die Nederland en de rest van de westerse wereld hanteren als het gaat om het internationaal recht is onacceptabel. Terecht heeft Nederland de illegale inval van Poetin in Oekraïne meteen veroordeeld en werkt de EU inmiddels aan een 19e sanctiepakket. Aan de andere kant weigert Nederland serieuze maatregelen te nemen om de Israëlische genocide in Gaza een halt toe te roepen, terwijl het genocideverdrag hier wel duidelijk om vraagt. Dat schaadt de internationale rechtsorde. Uiteindelijk maakt dit de hele wereld onveiliger omdat bij gebrek aan internationaal recht het recht van de sterkste leidend is.

We moeten onze eigen rol in verschillende conflicten onder ogen zien, en handelen vanuit solidariteit en internationaal recht. Het internationaal recht is leidend, zonder dubbele standaarden: schendingen van het internationaal recht moeten door Nederland consequent worden veroordeeld, ongeacht wie ze pleegt. Wij spreken ons uit tegen genocide, tegen apartheid, tegen bezetting – en vóór menselijkheid. Onze solidariteit ligt bij álle slachtoffers van geweld, en zij die systematisch worden onderdrukt verdienen onze bijzondere bescherming. De Partij voor de Dieren kiest resoluut voor rechtvaardigheid, vrede en het internationaal recht.

Nederland en Europa hebben een dubbele moraal gehanteerd. Oorlogsmisdaden door Rusland worden – terecht! – veroordeeld, maar dit blijft achterwege bij Israël. Dit ondermijnt het internationaal recht. En het zorgt dat Europa door andere landen, vooral in het mondiale Zuiden, minder wordt vertrouwd. Als het aan GroenLinks-PvdA ligt wordt deze Nederlandse en Europese passiviteit ingeruild voor een krachtige politiek met het internationaal recht als leidraad. Dat recht geldt voor alle landen, gelijkelijk. Nederland en Europa moeten al het mogelijke doen om oorlogsmisdaden en genocide in Palestina en waar ook ter wereld te stoppen.

Door de medeplichtigheid aan de genocide in Gaza is de geloofwaardigheid van Nederland helemaal verloren. Het is cruciaal voor de wereldvrede dat het internationaal recht in ere wordt hersteld en dat kan alleen door consequent te zijn in de toepassing van mensenrechten.

Het demissionaire Kabinet heeft een puinhoop gemaakt van de Nederlandse positie op het gebied van internationaal recht door consequent een dubbele maat toe te passen. Waar Nederland voorop loopt in de strijd tegen te Russische agressie in Oekraïne, loopt het kabinet achter in de veroordeling van en maatregelen tegen de regering-Netanyahu. Met Den Haag als internationale stad van vrede en recht moet Nederland haar positie als hoeder van het internationaal recht weer herstellen.

Het CDA wil dat Nederland het Internationaal Strafhof en de diverse multilaterale organisaties krachtig steunt. Daarnaast vinden we dat Nederland moet staan voor het internationaal recht, overal en altijd. Doelgerichte aanvallen op burgers, journalisten en hulpverleners in Gaza en op de Westoever zijn voorbeelden van grove schendingen van het internationaal recht. Willen we als Nederland geloofwaardig blijven als behartiger van het internationaal recht, zullen we de Israëlische regering hierom net zo goed moeten veroordelen als dat we dat bij andere landen doen.

Nederland neemt neutraliteit als grondregel en past internationaal recht consequent toe, óók richting “bondgenoten”. We zetten actief in op het aanklagen en arresteren van oorlogsmisdadigers (ook uit westerse landen) en beschermen mensenrechtenverdedigers rondom het Internationaal Strafhof. We verbreken dubbele standaarden, ontkoppelen ons van imperialistische machtsblokken en baseren buitenlandse relaties op radicaal gelijke rechten. Daarbij stoppen we met wapenhandel, grondstoffenroof en politieke deals met onderdrukkende regimes, en ondersteunen we lokale vredes- en emancipatiebewegingen. Zo verdient Nederland geloofwaardigheid terug: door wet en recht boven geopolitieke loyaliteiten te plaatsen.

Als gastland van internationale hoven moet Nederland regels eerlijk en voorspelbaar toepassen, ook als dat moeilijk is. Dat betekent: doen wat we zeggen, investeren in diplomatie en rechtsstaat, en afspraken nakomen. Zo bouwen we vertrouwen op, helpen we conflicten voorkomen en versterken we onze positie in de wereld.

Niet macht en eigenbelang, maar recht en rechtvaardigheid vormen de kern van ons buitenlandbeleid. Internationale rechtsbeginselen, zoals nakoming van verdragen en bescherming van burgers conform het humanitair oorlogsrecht, staan daarbij voorop. Nederland is en blijft een actieve en betrouwbare partner in de internationale gemeenschap en van internationale gerechtshoven. Onze inzet is gericht op versterking en bescherming van de multilaterale rechtsorde, waaronder de VN, die onder grote druk staat. Nederland neemt – idealiter in Europees verband – een leidende rol in het aankaarten van mensenrechtenschendingen en het tegengaan van straffeloosheid. We bestrijden autocratische regimes met sancties. Mensenrechtenschendingen worden bestreden en daders berecht.

De stelling gaat er voetstoots vanuit dat Nederland zijn geloofwaardigheid is verloren, zonder zelfs maar te benoemen wanneer en waarom dat zou zijn gebeurd. BBB pleit voor politiek op basis van realisme. Het nationaal belang hoort voorop te staan bij het Nederlandse optreden op internationaal niveau. Nederland moet zich wereldwijd blijven inzetten voor onze strategische en economische belangen, met een scherpe blik op veiligheid en mensenrechten. Dat is een open houding met een volslagen andere instelling dan boetvaardig uitgaan van verondersteld falen. Iets waarvoor de stelling de oorzaken niet eens benoemt.

Nederland verbreekt de samenwerking met Israël. Er komt een volledige militaire, economische, politieke, sportieve en academische boycot van Israël, totdat de genocide en bezetting worden gestopt. Nederland moet ook inzetten op het stoppen van het jarenlange apartheidsbeleid door de Israëlische overheid. Ook eisen we onmiddellijk toegang tot humanitaire hulp naar Gaza via de grond eisen en dat de druk op Israël opgevoerd wordt om een einde te maken aan de illegale blokkade. Niet alleen kolonisten, maar ook alle verantwoordelijke Israëlische ministers en militairen moeten op de sanctielijst worden geplaatst. Daarnaast is het essentieel dat Nederland de Palestijnse staat erkent.

BIJ1 eist directe, materiële en diplomatieke actie tegen de apartheid, bezetting en genocide in Palestina. Dat betekent: onmiddellijk wapenembargo (export én import), bevriezen van tegoeden, beëindigen van militaire en veiligheids-samenwerking, verbreken van het EU-Associatieverdrag met “Israël”, en gerichte sancties tegen verantwoordelijke politici, militairen, bedrijven en lobbygroepen. We ondersteunen de BDS beweging en pleiten voor boycott, divestment en sancties in alle sectoren in Nederland, net als in apartheid Zuid Afrika. Nederland draagt bij aan grootschalige wederopbouw van Gaza onder Palestijnse leiding, en erkent het recht op Palestijnse zelfbeschikking en terugkeer.

Nederland moet niet alleen een permanent en compleet wapenembargo opleggen aan Israël, maar ook volledige economische sancties (met uitzondering van humanitaire hulp).

Het leed in Gaza is ondraaglijk en wordt met de dag erger. Nederland moet, volgens de Grondwet en het internationaal recht, alles doen om genocide in Gaza te stoppen. GroenLinks-PvdA wil stevige sancties tegen Israël: stopzetting van militaire samenwerking en wapenhandel (export en import), sancties tegen verantwoordelijken voor oorlogsmisdaden, opschorting van het EU-associatieakkoord, en een verbod op economische banden met illegale nederzettingen.

Israël pleegt genocide op de Palestijnen in Gaza. Nederland heeft de morele en juridische verplichting er alles aan te doen om dit te voorkomen en te stoppen. Als grootste investeerder in Israël heeft Nederland veel invloed op Israël. Niets doen tegen deze genocide is wat de SP betreft een vorm van medeplichtigheid. Daarom pleiten wij naast een volledig wapenembargo en economische sancties ook voor het opschorten van het EU associatieakkoord met Israël en een vergaand beleid van boycotten, desinvesteren en sanctioneren en het erkennen van de Palesijnse staat.

Volt vindt dat de Europese Unie zich sterk moet verzetten tegen de genocide in Gaza. Nederland moet zich inzetten voor een permanent staakt-het -vuren. Militaire samenwerking wordt opgeschort en er komt een volledig embargo op de import van wapens en militaire technologie. Volt pleit voor gerichte sancties gericht tegen de regering-Netanyahu en uitvoering van de arrestatiebevelen van het Internationaal Strafhof tegen premier Netanyahu en oud-minister Gallant.

De terreuraanslag van Hamas op 7 oktober en de oorlog die daarop volgde hebben een enorme hoeveelheid slachtoffers veroorzaakt. De acties van Israël zijn niet meer proportioneel te noemen en wat D66 betreft dragen we daar als Nederland en als Europa op geen enkele manier meer aan bij. Daarom moeten we stoppen met het leveren van alle offensieve wapens en de import van Israëlische wapens zo snel als mogelijk afbouwen.

Nederland moet zeker meer doen om de dreiging van een genocide in Gaza te voorkomen. Het kabinet moet daarom verder gaan dan ontmoedigen en effectieve maatregelen nemen, zoals sancties tegen verantwoordelijken en een verbod op producten uit de illegale nederzettingen. Export van wapens die offensief gebruikt kunnen worden bij mensenrechtenschendingen in Gaza, moet verboden worden. Maar een volledig wapenembargo, waarbij ook defensieve wapens waarmee gewone inwoners van Israël worden beschermd (zoals onderdelen van het iron-dome) niet meer uitgevoerd mogen worden, gaat wat ons betreft te ver.

Vrede is sinds de gruwelijke terroristische aanslagen door Hamas op 7 oktober 2023 en de daaropvolgende oorlog in Gaza verder weg dan ooit. Het lijden van onschuldige burgers en gijzelaars gaat ons aan het hart. We snakken naar het einde van deze oorlog. De ChristenUnie vindt het terecht dat zowel in nationaal als internationaal verband de diplomatieke druk op de Israëlische regering wordt opgebouwd om te bewegen richting vrede. Daarbij zijn we voorstander van gerichte en passende sancties inclusief een wapenembargo op export, mits het recht op zelfverdediging blijft staan. Daarbij moet óók de terroristische organisatie Hamas worden aangepakt.

We staan open voor gerichte, wettige maatregelen, zoals een exportstop als er duidelijke risico’s zijn. Een volledig import-embargo is nu praktisch niet haalbaar door afhankelijkheid van bepaalde defensieve systemen en afspraken met bondgenoten. Kies voor stappen die uitvoerbaar zijn en echt bijdragen aan minder geweld.

Het ongestoord kunnen leveren van humanitaire hulp aan Gaza is van groot belang. Dit vooropgesteld, is de stelling feitelijk onjuist. In Gaza vindt geen genocide plaats. Steun voor het (voort)bestaan van Israël staat voor BBB als een paal boven water. Nederland en Europa hebben hierin een historische verantwoordelijkheid. Israël is een democratie en heeft het recht op zelfverdediging, maar wel proportioneel, waarbij ook Israël zich aan internationaal recht, humanitair en oorlogsrecht moet houden. Het boycotten van het verkopen van wapens aan Israël en het kopen van wapens van Israël is dan ook niet aan de orde.

Volt wil dat de Europese Unie werkt aan een duidelijke strategie voor een overwinning van Oekraïne. De bevroren Russische tegoeden zullen worden ingezet als onderpand voor leningen voor Oekraïense defensie. De EU moet op meerdere vlakken gaan samenwerken met Oekraïne, zo ook op het gebied van defensie. Denk hierbij aan het delen van militaire ontwikkelingen. Volt wil Oekraïne helpen aan een EU- en NAVO-lidmaatschap en het land ondersteunen met de wederopbouw om zich te kunnen ontwikkelen tot een sterk en welvarend land.

Sinds de illegale Russische invasie verzet Oekraïne zich tegen het brute geweld. We zijn solidair met de Oekraïense bevolking en steunen hun soevereiniteit en zelfbeschikkingsrecht. We steunen de levering van wapens zodat Oekraïne zichzelf kan verdedigen. Wapens die door internationale verdragen verboden zijn, worden niet geleverd. Er moet gezocht worden naar manieren om Poetins agressieoorlog te beëindigen. Het is aan Oekraïne om te bepalen of en wanneer het bereid is te onderhandelen, en waarover.

Rusland schendt grenzen en bedreigt Europese veiligheid. Oekraïne heeft steun nodig: militair, economisch, diplomatiek en humanitair. Dat doen we samen met EU en NAVO, met duidelijke controles op gebruik van wapens. Doel: herstel van soevereiniteit en een rechtvaardige vrede, zodat verdere escalatie wordt voorkomen.

Oekraïners verdedigen hun land tegen verschrikkelijke Russische agressie en daarmee verdedigen zij ook de vrede, veiligheid en democratie van heel Europa. Daarom moet Nederland een leidende rol spelen in de militaire, financiële en humanitaire steun aan Oekraïne. Wij zullen deze steun voor de gehele kabinetsperiode vastleggen. Daarnaast helpen wij Oekraïne om in aanmerking te komen voor EU- en NAVO-lidmaatschap. Dat is namelijk de beste veiligheidsgarantie die we Oekraïne tegen Russische agressie kunnen bieden.

Oekraïne vecht al meer dan tien jaar tegen de Russische agressie. Sinds de volledige invasie in 2022 heeft Nederland voorop gelopen in de militaire, maar ook de financiële en diplomatieke steun aan Oekraïne. Zonder steun vanuit Europa en de Verenigde Staten zal Oekraïne niet in staat zijn om haar vrede en veiligheid te verdedigen tegen Rusland. Daarom blijven we Oekraïne steunen zowel militair als humanitair en hopen we date r zo snel mogelijk een eind komt aan de Russische oorlog.

We blijven Oekraïne financieel en militair steunen in de strijd tegen de wrede Russische agressie. Nederland spant zich internationaal in voor verdere verzwaring van de sancties om Rusland en de Russische oligarchen financieel en persoonlijk te raken. Nederland blijft zich inzetten voor hoofdstuk 7 van het Ukraine Peace Formula dat zich onder andere richt op het onderzoek doen naar schendingen en de berechting van daders door het opzetten van een tribunaal voor Russische oorlogsmisdaden.

Het is onze morele plicht om Oekraïne te blijven steunen in hun strijd voor vrijheid. Zij strijden niet alleen voor hun eigen vrijheid, maar uiteindelijk ook voor de vrijheid van ons. We moeten daarom goed kijken naar wat Oekraïne nodig heeft, en wat Nederland kan bieden.

Poetin voert een illegale agressieoorlog in Oekraïne die nu al bijna 4 jaar duurt. Oekraïne verdient onze steun in haar verdediging. Tegelijkertijd heeft de SP altijd gezegd dat er ook een pad naar vrede moet zijn, hoe moeilijk ook. Europa moet zich, samen met de internationale gemeenschap, inzetten op diplomatie en Oekraïne helpen tot een staakt het vuren en rechtvaardige vrede te komen. De SP heeft vrijwel alle militaire steunpakketten aan Oekraïne gesteund, behalve het type wapens dat op Russisch grondgebied als aanval kan worden ingezet, zoals F-16’s en langeafstandsraketten. Daarvoor achten we het risico op NAVO betrokkenheid te groot.

Steun aan Oekraïne in de strijd tegen Rusland is voor BBB al vanaf het eerste uur een vanzelfsprekende zaak. BBB stimuleert onderhandelingen tussen partijen om te komen tot een bestand en beëindiging van de oorlog. Aan het bloedvergieten moet een einde komen. Hierbij is het voor ons een vereiste dat Oekraïne zelf aan de onderhandelingstafel zit. Nederland helpt bij wederopbouw. Nederland is bereid bij te dragen aan handhaving van de vrede en het bevorderen van een stabiel, welvarend en veilig Oekraïne na de beëindiging van de oorlog.

Rusland is de agressor en moet bestraft worden voor haar criminele invasie van Oekraïne. Nederland moet de slachtoffers in Oekraïne helpen, en het land ondersteunen in zijn recht op zelfverdediging. Tegelijkertijd dient er een einde te komen aan deze oorlog. Nederland moet aansturen op vredesbesprekingen en niet op eindeloze oorlog in Europa.

BIJ1 veroordeelt de Russische agressie, en concludeert dat nóg meer wapens de oorlog niet stoppen. We pleiten voor een onmiddellijk staakt-het-vuren en vredesonderhandelingen onder leiding van neutrale, niet-NAVO-landen. Nederland geeft stevige veiligheids-garanties aan Oekraïne en investeert in democratische wederopbouw onder publieke, sociale regie maar stopt met de neoliberale schuld- en privatiseringsagenda. We doorbreken de VS-gedomineerde escalatiestrategie en openen diplomatieke kanalen. Samengevat: maximale steun voor vrede, recht en wederopbouw.

BIJ1 kiest onvoorwaardelijk voor bescherming en menselijke opvang. Gedwongen terugsturen naar onveilige landen – zoals Syrië – is onaanvaardbaar. Beroep tegen uitzetting mag in Nederland worden afgewacht met recht op opvang; onuitzetbaren krijgen alsnog status. Ook bouwen we aan een solidaire asielprocedure, toegankelijk basisvangnet en het afschaffen van grensgeweld en detentie. Ons doel: veilige migratie, rechtszekerheid en gelijke toegang tot voorzieningen, ongeacht documenten. Nederland verzet zich actief tegen EU-afbraak van het asielrecht en stopt met bijdragen aan grensgeweld en “terugkeerhubs”.

Voor de veiligheid van een land volgen we de landencirculaire. Daar moet ook rekening worden gehouden met de veiligheid van bepaalde minderheden. Zolang die aangeeft dat het land onveilig is, houden vluchtelingen hun status. Zodra Syrië veilig is, zal de verblijfsvergunning aflopen en kunnen vluchtelingen terug naar hun thuisland. We zouden het goed vinden als er een ‘go-and-see’-regeling komt die uitnodigt om te verkennen of het mogelijk is om het leven weer veilig op te bouwen.

De situatie in Syrië staat terugkeren niet toe.

GroenLinks-PvdA vindt dat vluchtelingen niet gedwongen teruggestuurd mogen worden naar landen waar ze gevaar lopen. Zolang Syrië onveilig is door repressie, geweld en mensenrechtenschendingen, mogen Syrische vluchtelingen niet gedwongen worden teruggestuurd. Dit is in lijn met het VN-Vluchtelingenverdrag dat landen verbiedt om vluchtelingen uit te zetten of terug te sturen naar een gebied waar hun leven of vrijheid bedreigd wordt.

Niemand verlaat zomaar vrijwillig zijn thuis. Mensen vluchten door conflicten, droogte of onvruchtbare grond. De Partij voor de Dieren wil deze oorzaken aanpakken en investeren in opvang, inburgering en acceptatie van vluchtelingen in Nederland. Terugsturen mag nooit zolang het land van herkomst onveilig is. De Richtlijn Tijdelijke Bescherming (RTB), nu alleen voor Oekraïners, moet op Europees niveau worden uitgebreid naar nationaliteiten met een hoog inwilligingspercentage, zoals Syrië, Eritrea en Jemen. Zo wordt de RTB een vorm van categorale bescherming.

Na een hoopvolle start in november 2024, zien we ook onder het nieuwe regime in Syrië ernstig politiek, etnisch en religieus geweld. In de huidige situatie kan niet worden gegarandeerd dat Syrië veilig is voor Syriërs om terug te keren. Syriërs die zelf de afweging maken om terug te willen gaan moeten dat uiteraard kunnen doen, maar wat de SP betreft kan gedwongen terugkeer naar een onveilig land geen sprake zijn.

Volt pleit voor een menselijk en solidair vluchtelingenbeleid in de hele Europese Unie. In Nederland en de Europese Unie moeten we plaatsmaken voor mensen die op de vlucht zijn voor oorlog, geweld of vervolging. Wanneer deze mensen terugkeren, moet Nederland hen voorzien van goede begeleiding en een toekomstperspectief. Op deze manier kan de terugkeer op een menswaardige en realistische manier plaatsvinden.

Het probleem van deze stelling is de definitie. Zowel de omschrijving van ‘onveilig’ als de horizon van ‘blijft’ tonen zoveel rek, dat het ondoenlijk is om vast te stellen wat dat precies inhoudt. BBB constateert dat naar Nederlandse maatstaven Syrië misschien nooit veilig zal worden. Als de stelling de lat zo hoog legt, is dat een permanente blokkade voor het terugsturen van Syrische vluchtelingen. Daarbij komt dat het woord ‘gedwongen’ suggereert dat niet de Nederlandse staat, maar de Syriërs die hier tijdelijk onderdak hebben gekregen de uiteindelijke zeggenschap hebben over hun al dan niet terugkeer. Dat is niet het geval.

Bij terugkeer van vluchtelingen baseren we ons altijd op het meest recente ambtsbericht over het betreffende land. Het meest recente ambtsbericht uit mei 2025 geeft aan dat er sprake is van een instabiele veiligheidssituatie waardoor (gedwongen) terugkeer momenteel niet mogelijk is. Het CDA is er wel voorstander van dat Syriërs toegestaan worden kortstondig terug naar Syrië te gaan, om te kijken of ze het zelf veilig genoeg vinden om definitief terug te keren. Daar hoort dan wel een terugkeergarantie bij als het uiteindelijk toch niet veilig genoeg blijkt te zijn.

D66 staat voor een rechtvaardig asielbeleid waarbij Nederland open staat voor mensen op de vlucht. Bij een effectief beleid hoort ook dat mensen terug kunnen als het land van herkomst veilig is. Hoewel er gelukkig een einde is gekomen aan het vreselijke bewind van Assad, geldt voor Syrië nog niet dat het veilig genoeg is.

Zolang Syrië onveilig is, sturen we niemand gedwongen terug. Dat past bij het vluchtelingen- en mensenrechtenkader. We bekijken de situatie regelmatig opnieuw. Vrijwillige, veilige terugkeer kan als het verantwoord is. Ondertussen werken we aan goede opvang, integratie en aanpak van misbruik en uitbuiting.

Het strafbaar stellen hiervan tast de vrijheid van meningsuiting, privacy, demonstratierecht en gelijke behandeling aan. Het dreigt repressie in de hand te werken tegen journalisten, academici, activisten en gemarginaliseerde groepen. Wanneer is iets “verheerlijking van terrorisme” en wanneer is het politieke meningsuiting of solidair protest? De initiatiefwet hierover is zo vaag dat zelfs symbolen als een watermeloen onder terrorisme kunnen vallen. Het risico is groot dat deze wet misbruikt kan worden om het demonstratierecht te beperken en minderheden te vervolgen. Bestaande wetten zoals het Wetboek van Strafrecht en de Wet openbare manifestaties zijn voldoende om problematische uitingen aan te pakken.

DENK is tegen deze wet, omdat het als opmaat kan dienen om kritische geluiden te criminaliseren. Bovendien bestaan er al voldoende wetten om daadwerkelijk strafbaar gedrag aan te pakken.

BIJ1 draait de strafbaarstelling van “terreurverheerlijking” terug. De maatregel wordt in de praktijk gebruikt om legitieme kritiek te criminaliseren, en vergroot repressie tegen activisten en gemarginaliseerde gemeenschappen. Wij beschermen demonstratie- en uitingsvrijheid, beperken surveillance en politie-bevoegdheden, en verbieden automatische gezichtsherkenning. Democratische rechten en mensenrechtenverdragen krijgen directe werking in het Nederlandse recht. Vrijheid van meningsuiting weeg je niet af tegen politieke opportuniteit: je garandeert haar, juist in tijden van polarisatie.

Natuurlijk moet terrorisme en de verheerlijking daarvan worden tegengegaan. Maar daar zijn nu al voldoende strafbepalingen voor, bijvoorbeeld als het gaat over aanzetten tot haat of discriminatie. We kunnen dus twijfels zetten bij de noodzaak voor een nieuwe wet. Daarnaast kent deze wet grote risico’s voor het beperken van de vrijheid van meningsuiting, omdat de definitie van terrorisme zo vaag is. We zien dit ook fout gaan in onze buurlanden, bijvoorbeeld in het Verenigd Koninkrijk, waar het begrip terrorisme zodanig is opgerekt dat vreedzame pro-Palestina demonstranten massaal gearresteerd worden. Dat moeten we koste wat kost in Nederland voorkomen.

Het verheerlijk van terrorisme en steunen van terroristische organisaties is onacceptabel. Het is begrijpelijk dat naar wettelijke mogelijkheden wordt gekeken om de verspreiding van terroristisch gedachtegoed tegen te gaan. Maar de zéér ruime definities die worden gehanteerd in het wetsvoorstel vormen een té groot risico voor de vrijheid van meningsuiting en het recht om vreedzaam te protesteren. D66 is daarom geen voorstander van het wetsvoorstel dat nu in de Kamer ligt.

Het strafbaar stellen van het verheerlijken van terrorisme vormt een beperking van de vrijheid van meningsuiting. Zo’n beperking kán gerechtvaardigd zijn, maar wij vragen ons af of de al bestaande wetten niet genoeg zijn om op te treden tegen verheerlijk van terrorisme, zoals strafbaarstelling van opruiing, discriminatie, aanzetten tot haat en geweld, et cetera. Wat voegt een verdere beperking van de vrijheid van meningsuiting daar nog aan toe? Wij zullen daarom kritisch naar het wetsvoorstel kijken. We wachten het definitieve wetsvoorstel af om tot een uiteindelijk oordeel te komen.

Vrijheid van meningsuiting is belangrijk, maar kent grenzen. Het steunen of verheerlijken van terrorisme kan leiden tot meer haat en geweld. Strafbaarstelling blijft daarom nodig. Dat moet wel zorgvuldig: duidelijke definities, toetsing door de rechter en bescherming van normaal, kritisch debat.

Terrorisme heeft enorme impact op de samenleving. Ook het verheerlijken van terrorisme of het steunen van terroristische organisaties kan haat, onrust, ontwrichting en terrorisme zelf teweegbrengen. We zijn niet bij voorbaat tegen het strafbaar stellen van dergelijke acties. Bij de behandeling van een dergelijk wetsvoorstel moet deze goed worden gewogen, waarbij proportionaliteit belangrijk is: is de potentiële inbreuk van vrijheidsrechten terecht? Ook is het niet aan de politiek om organisaties waar je het niet mee eens bent zomaar aan te merken als terroristische organisatie. Voor de ChristenUnie is het belangrijk dat een dergelijk wetsvoorstel daarvoor niet zou worden gebruikt.

Nederland moet zich weerbaar maken. Het CDA is daarom voor een verbod op het verheerlijken van terrorisme. Jongeren zijn in de onlinewereld erg vatbaar voor zulke denkbeelden, dus die moeten we beschermen en dat kan ook beter met zo’n verbod. Terroristische organisaties bedreigen onze democratische rechtsorde. Zij proberen niet alleen door gebruik van geweld hun ideologie op te leggen en onze samenleving te ontwrichten. Zij verspreiden ook intolerante en gewelddadige boodschappen om meer aanhangers van het terroristisch gedachtengoed te krijgen, die daardoor geïnspireerd raken en op hun beurt ook weer zulke boodschappen verspreiden. Daar moeten we harder tegen kunnen optreden.

Het waarborgen van de vrijheid van meningsuiting vraagt om een scherpe afbakening van de grenzen ervan. Criminaliteit valt voor BBB in geen enkel geval onder de vrijheid van meningsuiting, maar onder misbruik. Geconfronteerd met verheerlijken van terrorisme en steun voor terroristische organisaties is het van belang om onze samenleving, de instituties die deze dragen en alles wat ons lief en heilig is te beschermen voor mensen die dood en verderf willen zaaien. Wie strafbaar stellen van verheerlijken van terrorisme in verband brengt met de vrijheid van meningsuiting, maakt een karikatuur van deze vrijheid.

Volt erkent dat de vrijheid van meningsuiting grenzen heeft, met name wanneer deze oproept tot haat, geweld of terreur. Het strafbaar stellen van het verheerlijken van terrorisme en steun aan terroristische organisaties wordt gezien als een noodzakelijke en gerechtvaardige grens aan de vrijheid van meningsuiting, ter bescherming van de samenleving en de rechtsstaat.

BIJ1 wil kernwapens onmiddellijk van Nederlandse bodem verwijderen (Volkel), NAVO-bases sluiten en een koers naar neutraliteit en ontwapening inzetten. Dat is volstrekt in lijn met het doel en de geest van het TPNW. Nederland hoort niet langer onder het nucleaire schild van de VS te opereren en moet internationale ontwapeningsregimes actief versterken. Ons leger wordt uitsluitend ingezet om internationaal recht te handhaven, niet voor andermans oorlogen. Kernwapens staan haaks op échte veiligheid; we kiezen voor diplomatie, recht en wederopbouw.

Kernwapens zijn een bedreiging voor de wereldvrede. DENK wil deze daarom verbieden.

De Partij voor de Dieren wijst het bezit en gebruik van kernwapens af. We vinden het gebruik van dit soort wapens onmenselijk, daar geen rechtvaardigingsgronden voor. Nederland moet werken aan een universeel verbod op het gebruik van elke vorm van uranium in wapens en zich inzetten voor een wereldwijd verbod op kernwapens. De nog aanwezige kernwapens dienen op korte termijn uit Nederland verwijderd te worden.

We moeten inzetten op ontwapening zodat de wereld vrij kan zijn van deze brute kernbommen. Dat betekent dat de kernwapens uit Volkel wegmoeten en de internationale gemeenschap alles op alles moet zetten om kernwapens de wereld uit te helpen. Helaas wordt er weer steeds vaker en steeds makkelijker gepraat over de inzet van kernwapens. De vorige secretaris-generaal van de NAVO, Jens Stoltenberg, heeft gezegd dat we onze kernwapens maar weer eens moesten afstoffen. Deze retoriek is levensgevaarlijk en naïef.

Nederland streeft in onze bondgenootschappen naar beperking van kernwapens wereldwijd, ook binnen Europa. Doel is dat kernwapenmachten tot afspraken komen over wederzijdse ontwapening. Nederland steunt het Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons, dit doen we door ons in Europees verband in te zetten voor een gezamenlijke ondertekening van het verdrag.

Nederland heeft in 2017 op verzoek van de Tweede Kamer (mede met steun van het CDA) als enige NAVO-bondgenoot deelgenomen aan de onderhandelingen over het TPNW. De Nederlandse regering heeft het verdrag echter niet ondertekend omdat het strijdig is met de verplichtingen van Nederland binnen de NAVO. Het CDA is uiteindelijk voor een ‘Global Zero’: een wereld zonder kernwapens. Echter, zolang ze er zijn, en landen als Rusland, Noord-Korea en China erover beschikken, is de NAVO ook een nucleair bondgenootschap. Vandaar dat we van mening zijn dat Nederland op dit moment niet kan toetreden tot het TPNW.

D66 staat voor een kernwapenvrije wereld en zal hier in internationaal verband altijd voor blijven pleiten. Echter, zolang Rusland, Noord-Korea en China nucleaire wapens op ons gericht hebben is het zeer onverstandig om overhaast onze wapens weg te doen. Dat laat onverlet dat de toekomst wat ons betreft kernwapenvrij is.

De spanningen tussen kernmachten nemen toe, en daarmee de risico’s voor de Europese strategische stabiliteit en veiligheid en de leefbaarheid van de planeet. GroenLinks-PvdA wil dat Nederland actiever deelneemt aan diplomatieke discussies binnen de EU en de VN en moedigt wederzijdse nucleaire ontwapening aan. Prioriteit ligt bij de bescherming en versterking van het Non-proliferatieverdrag.

Volt wil dat het gebruik van kernwapens definitief tot het verleden behoort. Zolang landen nog kernwapens hebben, wil Volt dat de EU zich hiertegen kan beschermen. Hierin moet de EU minder afhankelijk zijn van de Verenigde Staten en daarom komt er op termijn een Europese nucleaire afschrikking onder democratische controle. Verder moet de EU zich houden aan een no-first-use-beleid voor kernwapens en zich houden aan het Non-Proliferatieverdrag.

Het TPNW past nu niet bij onze NAVO-taken en de afschrikking die Europa beschermt. We blijven werken aan minder kernrisico’s via bestaande afspraken, zoals het Non-Proliferatieverdrag. Ook zetten we in op transparantie, betere controles en gesprekken die het gebruik van kernwapens minder waarschijnlijk maken.

Veiligheid vereist kracht en geloofwaardige dreiging. Symbolische gebaren doen daaraan afbreuk. Het toetreden tot het TPNW is naïef. Het schaadt de Nederlandse veiligheid en internationale geloofwaardigheid. Onze belangrijkste bondgenoten, waaronder NAVO-partners en de VS, hebben het niet ondertekend omdat het geen rekening houdt met hun veiligheidsstrategie en NAVO-afspraken over nucleaire afschrikking. Door eenzijdig afstand te nemen van kernwapens verzwakken we de afschrikking die onze vrijheid garandeert. Het TPNW biedt voor BBB geen realistisch begaanbare route naar ontwapening, maar ondermijnt de internationale stabiliteit en verkleint zo eerder de veiligheid dan deze te vergroten.

Landmijnen en clustermunitie worden internationaal sterk veroordeeld vanwege hun vaak willekeurige karakter en langdurige gevolgen voor de burgerbevolking. Verdragen die deze wapens verbieden sluiten aan bij Volts overkoepelende streven naar handhaving van mensenrechten en het internationaal recht.

De SP is tegen de productie, de inzet en de handel van verboden wapens als landmijnen of clustermunitie. Dit zijn afschuwelijke wapens die geen onderscheid maken tussen burgers en militairen, en waarvan vooral de burgerbevolking het slachtoffer wordt, soms nog tientallen jaren later. Helaas zien we dat steeds meer landen uit de verdragen stappen die clustermunitie en landmijnen verbieden. ‘Nu even geen lastige regeltjes.’ Deze reactie is kortzichtig, omdat met name burgers hier het grootste slachtoffer van worden.

Nederland respecteert internationale verdragen, waaronder het Non-proliferatieverdrag en het Wapenhandelsverdrag. Nederland zet zich in voor naleving van verdragen tegen landmijnen en clustermunitie en voor wereldwijde regulering van de wapenhandel.

Landmijnen en clustermunitie maken vooral de onschuldige burgerbevolking slachtoffer, vaak dodelijk. Deze moeten zo snel mogelijk uit de wereld worden geholpen.

BIJ1 is principieel tegen de wapenwedloop en tegen inzet van wapens die burgers langdurig treffen. We verhogen defensieuitgaven niet, stoppen militaire onderzoekssamenwerking en voeren een strikte wapenexportstop naar landen die mensenrechten schenden of oorlogsmisdaden plegen. Nederland moet bestaande verdragen tegen landmijnen en clustermunitie strikt naleven, internationaal aanscherpen en wereldwijd uitdragen – passend bij onze neutraliteitslijn en demilitarisering. De inzet: ontmantelen van oorlogslogica en maximale bescherming van burgers, nu en in de toekomst.

Deze wapens treffen vooral burgers, ook lang na een oorlog. Nederland blijft landen oproepen om toe te treden en zich aan de regels te houden. We helpen bij ruiming en slachtofferzorg en koppelen samenwerking en export aan naleving. Zo verklein je het risico op dodelijke en blijvende schade.

GroenLinks-PvdA staat voor de Nederlandse Grondwet en dus ook voor artikel 90, dat de regering verplicht de ontwikkeling van de internationale rechtsorde te bevorderen. We beschermen bestaande wapenbeheersingsafspraken en stimuleren wanneer mogelijk internationaal overleg over conventionele wapenbeheersing.

D66 is geen voorstander van het gebruik van landmijnen en clustermunitie vanwege het grote risico op burgerslachtoffers. Landen die zijn gecommitteerd aan deze verdragen, kunnen erop aangesproken worden als zij zich hier niet aan houden.

We zetten ons actief in voor conventionele wapenbeheersing.

Nederland heeft zich in 2010 verbonden aan de Conventie over Clustermunitie, die een totaalverbod op de productie, opslag, het gebruik en de export van clustermunitie instelt. BBB steunt dit verbod in de wetenschap dat het een kwestie van lange adem is om deze munitiesoort uit te bannen. In de praktijk van de oorlog is het een doeltreffend wapen. Zo maken Rusland en Oekraïne beide gebruik van clustermunitie. De Verenigde Staten hebben de levering van deze munitie verdedigd als noodzakelijk om Oekraïne te helpen in zijn tegenoffensief tegen Rusland.

Nederland moet zich er wat het CDA voor inspannen dat zo veel mogelijk landen zich aansluiten Ottawa-verdrag, en dat landen die zich bij dat verdrag hebben aangesloten zich daadwerkelijk inspannen voor de uitbanning van de productie, handel, opslag en het gebruik van anti-personeel landmijnen. Het is echter niet mogelijk om van landen die (nog) niet aangesloten zijn bij dit verdrag (zoals Oekraïne), te eisen dat zij zich hieraan houden. We hebben daarnaast ook enig begrip voor landen die de dreiging vanuit Rusland direct voelen, zich genoodzaakt zien zich terug te trekken uit het verdrag.

GroenLinks-PvdA steunt de oproep van de secretaris-generaal van de Verenigde Naties om volledig autonome wapens bij verdrag te verbieden.

Autonome wapens zijn de volgende wapenwedloop. BIJ1 verzet zich tegen militarisering en technologie die beslissingen over leven en dood buiten betekenisvolle menselijke controle plaatst. In lijn met onze koers naar neutraliteit, ontwapening en het stoppen van militair onderzoek en samenwerking, kiest Nederland voor een internationaal verbod op autonome wapensystemen en werkt aan sterke export- en ontwikkelrestricties. We investeren in diplomatieke normstelling, mensenrechten en civiele veiligheid in plaats van algoritmische oorlogvoering.

Het leven is waardevol en staten moeten ten eerste uiterst terughoudend om levens te nemen. Autonome wapensystemen halen de medemenselijkheid weg uit die bepalende beslissingen en dienen daarom verboden te worden.

Volt stelt expliciet dat de mens centraal moet blijven staan en het laatste woord moet hebben bij beslissingen. Volt pleit voor menselijke eindverantwoordelijkheid en het belang van mensenrechten. Ook pleit Volt in het algemeen voor wenselijk en ethisch gebruik van technologie in onze samenleving en een gereguleerde AI die altijd voldoet aan Europese eisen en waarden.

Nederland moet het voortouw nemen in de ontwikkeling van een internationaal juridisch kader voor het gebruik van bewapende drones en andere geavanceerde autonome wapensystemen.

De SP vindt dat we beslissingen over leven of dood niet kunnen neerleggen bij computers die niet ter verantwoording geroepen kunnen worden. Het feit dat dit moet worden opgeschreven is al een angstwekkend signaal. De algoritmes waarop deze systemen beslissingen maken zijn niet te controleren en de kans op burgerslachtoffers is hiermee te groot.

Autonome wapensystemen zijn slechts toelaatbaar zijn als ze onder betekenisvolle menselijke controle staan. Menselijke controle is noodzakelijk om het oordeelsvermogen van de mens voor wapensystemen met autonome kenmerken te behouden, zodat deze conform het internationaal recht kunnen worden gebruikt. De dilemma’s rondom autonome wapensystemen moeten wat het CDA betreft vooraleerst geadresseerd worden binnen de NAVO. Het is van belang onderscheid te maken tussen autonome wapensystemen die wel conform het internationaal recht kunnen worden ontwikkeld en ingezet, zoals de Patriot en Goalkeeper, en autonome wapensystemen waarbij dat niet mogelijk is.

We zien in gewapende conflicten steeds vaker inzet van (deels) autonome wapensystemen. Dat stelt ons voor grote morele vragen. We willen internationale regulering met betrekking tot de vraag of en onder welke voorwaarden autonome wapensystemen kunnen worden ontwikkeld en ingezet.

D66 vindt de ontwikkeling en eventuele inzet van volledig autonome wapensystemen een reden tot grote zorg. Volledig autonome wapensystemen zijn niet in staat zelfstandig de kernregels van het internationaal humanitair recht toe te passen. Zij kunnen dus niet rechtmatig worden ingezet. We juigen toe dat er in internationaal en EU verband wordt ingezet op het uitbannen van zogenaamde “killer robots”. Tegelijkertijd kunnen we het ons niet permitteren om kwetsbaar te worden doordat anderen vol inzetten op autonome wapen.

Bij inzet van wapens moet een mens de uiteindelijke controle houden. Zonder die controle is het risico op fouten groot, en is het lastig om verantwoordelijkheid vast te stellen. Nederland moet daarom een verbod steunen op systemen zonder “betekenisvolle menselijke controle” en internationaal afspraken helpen maken.

BBB pleit voor een krachtige Nederlandse defensie om onze soevereiniteit en NAVO-verplichtingen te waarborgen. Signalen van inzet van autonome wapensystemen door Rusland, zoals de KUB-BLA-drone in Oekraïne met AI-doelherkenning, en door China in de lopende AI-wapenontwikkeling, onderstreept de noodzaak van waakzaamheid. We zijn terughoudend tegenover volledig autonome systemen zonder menselijke controle en willen dat menselijke verantwoordelijkheid en ethische toetsing worden ingebouwd. In een oorlog zijn morele dilemma’s onvermijdelijk, maar deze moeten zorgvuldig worden benaderd. Innovatie in defensiesystemen is nodig en onvermijdelijk om Nederland veilig te houden, mits verantwoord en onder menselijk toezicht.

Volt pleit voor een heldere wapenexportstrategie vanuit de EU met ethische normen en veiligheidsnormen. Europa moet streng optreden tegen landen die het Internationaal recht schenden, zoals Israël en Rusland. Volt ziet Europa als een grote speler in het beschermen van mensenrechten en veiligheid, zowel binnen als buiten de EU. Wapenhandel met landen die het internationaal recht schenden is onacceptabel.

We moeten alles doen om te voorkomen dat mensenrechtenschenders of oorlogsmisdadigers worden bewapend. De SP wil een strenge controle op wapenexport om bewapening van misdadige regimes te voorkomen. Economische of geopolitieke belangen mogen nooit boven mensenrechten gaan. Daarom wil de SP niet in het zogenaamde ‘Verdrag van Aken’ stappen die de controle over onze wapenexport weggeeft aan Frankrijk, Duitsland en Spanje, die op een andere manier omgaan met wapenexport.

Nederland respecteert internationale verdragen, waaronder het Non-proliferatieverdrag en het Wapenhandelsverdrag. Nederland zet zich in voor naleving van verdragen tegen landmijnen en clustermunitie en voor wereldwijde regulering van de wapenhandel. De wapenhandel moet transparant zijn. Nederland koopt geen wapens meer van landen die zich schuldig maken aan mensenrechtenschendingen, zoals Israël en Saoedi-Arabië.

Europese wapenexportregels zijn duidelijk dat wapens niet geëxporteerd mogen worden als ze bijdragen aan schendingen van de mensenrechten en het oorlogsrecht. Wij willen dat de Nederlandse overheid deze verplichtingen strikter gaat naleven, en daar dus ook voldoende mensen en middelen voor heeft. Er mogen geen wapens vanuit Nederland naar dictaturen en landen die mensenrechtenschendingen plegen.

Wat D66 betreft moet Nederland zich altijd houden aan de Europese criteria voor wapenexport, waar onder andere is bepaald dat wapens niet mogen worden geëxporteerd als er risico bestaat dat deze worden ingezet voor het schenden van mensenrechten.

Economische belangen gaan niet boven mensenlevens

BIJ1 voert een strikte wapen-exportstop richting landen die mensenrechten schenden of betrokken zijn bij oorlogsmisdaden. We verbreken militaire samenwerking met universiteiten en snijden publiek geld naar militair onderzoek af; middelen gaan naar het Vredesfonds. Daarnaast stoppen we met het faciliteren van wapenhandel die conflicten aanjaagt (zoals in Palestina, Jemen, Congo, Myanmar). Buitenlands beleid richt zich op herstel, rechtvaardigheid en zelfbeschikking, niet op winst voor de wapenindustrie.

Vergunningen moeten streng worden getoetst op mensenrechten en oorlogsrecht. We volgen nauwlettend of landen schenden, en grijpen in als dat zo is, bijvoorbeeld door vergunningen te weigeren of in te trekken. Met meer transparantie, end-use-controles en Europese afstemming verklein je misbruik en omleiding.

Nederland moet voldoen aan de bestaande regels voor wapenexport. We beperken de wapenexport tot bondgenoten en zetten ons in voor het beperken van de internationale wapenhandel, te beginnen door EU-lidstaten. Het recht van zelfverdediging van soevereine staten (en dus ook de middelen daarvoor) blijft voor de ChristenUnie overeind staan.

Nederland geeft geen vergunningen af voor de uitvoer van wapens, wanneer die bijdragen aan mensenrechtenschendingen, interne repressie, internationale agressie of instabiliteit. Zo wordt momenteel vrijwel iedere export van wapens naar Israël in de praktijk afgewezen. Wapenexport wordt getoetst op basis van acht criteria uit het Gemeenschappelijk Standpunt van de EU. Dat betekent niet dat elke mensenrechtenschending of instabiliteit leidt tot het afwijzen van een vergunning. Zo steunt Nederland Oekraïne met wapens, voorraden en militaire trainingen in zijn strijd om vrijheid tegen de Russische agressie.

Een eenduidige lijn trekken voor wapenexportverboden naar dictaturen of schenders van mensenrechten en oorlogsrecht is ondoenlijk. Interpretatie is subjectief en geopolitiek bepaald. Schenden van het oorlogsrecht, gebaseerd op internationaal humanitair recht, omvat vage normen over proportioneel geweld en onderscheid tussen strijdende partijen en burgers, waar politieke voorkeuren onder ethische vlag een rol spelen. In oorlogen zijn incidenten onvermijdelijk en propaganda overvloedig, waardoor partijen gemakkelijk worden beschuldigd. Neem Oekraïne. Wapenleveranties zijn en blijven nodig, in de wetenschap dat ook dit land helaas oorlogsrecht schendt. Neem Israël, waar terecht kritiek op is. Zonder wapens wordt het van de kaart geveegd.

D66 vindt dat Nederland verantwoordelijkheid moet nemen als militair optreden burgerslachtoffers veroorzaakt. Nabestaanden en slachtoffers mogen niet in de kou blijven staan: zij verdienen erkenning, openheid en compensatie. Alleen zo houden we geloofwaardigheid in internationaal recht en respecteren we de menselijke waardigheid. Het erkennen van fouten versterkt het vertrouwen in onze democratische rechtsstaat en draagt bij aan zorgvuldiger besluitvorming bij toekomstige missies.

BIJ1 eist volledige verantwoordelijkheid van de staat voor de gevolgen van militair optreden. Dat betekent: maximale transparantie, onafhankelijke onderzoeken, vervolging van oorlogsmisdaden, óók als het “onze” kant betreft, en passend herstel voor slachtoffers en nabestaanden. Tegelijk waarborgen we volledige, gratis zorg en erkenning voor veteranen met morele of psychische verwondingen, los van militaristische voorwaarden. Echte rechtsstatelijkheid betekent dat Nederland geen veilige haven is voor daders én dat slachtoffers centraal staan in waarheidsvinding en genoegdoening.

Nederland had in eerste instantie helemaal niet moeten meedoen aan de oorlog in Irak. Als er burgerslachtoffers vallen, dan moeten de slachtoffers en nabestaanden gecompenseerd worden. Ook moeten er politieke consequenties zijn voor de regering.

Als er door Nederlandse wapeninzet burgerslachtoffers vallen moet defensie hier transparant over zijn en moet Nederland slachtoffers en nabestaanden ruimhartig compenseren. Het leed kan niet ongedaan gemaakt worden, maar we kunnen mensen wel helpen om hun leven zoveel mogelijk weer op te bouwen. Ook pleit GroenLinks-PvdA ervoor dat er voor deelname aan internationale missies eerst een transparante compensatieregeling moet worden vastgesteld.

Mensen in andere delen van de wereld zien steeds vaker de hypocrisie en de dubbele moraal van westerse landen. Wel de mond vol over internationaal recht en mensenrechten, maar ondertussen Israël blijven steunen in het plegen van genocide. Ook bij het bombardement in Hawija ziet men die dubbele moraal als het gaat over rechtvaardigheid voor de slachtoffers, transparantie over wat er gebeurd is, en volledige verantwoordelijkheid nemen voor daden. De Nederlandse overheid moet verantwoordelijkheid nemen en voor alle door ons leger veroorzaakte burgerslachtoffers en nabestaanden individueel en ruimhartig compenseren voor het aangedane leed.

De door het Nederlandse leger veroorzaakte burgerslachtoffers in Hawija en de jarenlange en voortdurende doofpotaffaire zijn een schandvlek voor Nederland. De waarheid moet meteen boven tafel en de nabestaanden moeten eindelijk (na meer dan 10 jaar!) worden gecompenseerd.

Volt stelt dat mensenrechten voorop staan in alles wat we doen en Volt benadrukt de noodzaak om de internationale rechtsorde te verdedigen en dat de EU en Nederland moeten optreden wanneer mensenrechten en internationaal recht worden geschonden. Ook pleit Volt voor het wettelijk vastleggen van herstelmaatregelen voor door de staat aangerichte schade, zoals voor het slavernijverleden.

Oorlog en conflict staat ver af van de vrede die we willen bereiken. Wanneer het besluit wordt genomen om Nederlandse militairen te sturen naar conflictgebieden moeten de militairen voldoende geëquipeerd en gemandateerd zijn voor hun taak. Het voorkomen van burgerslachtoffers heeft daarbij prioriteit. Wanneer het leger laakbaar handelt en burgerslachtoffers daarvan het gevolg zijn, is compensatie daarbij minimaal op haar plaats.

Burgerslachtoffers zijn zeer tragisch. De reactie moet wel per zaak passen: onderzoek, openheid, erkenning. Indien we juridisch aansprakelijk zijn volgens humanitair recht is compensatie of een andere vorm van herstel gepast. Belangrijk is ook dat we lessen trekken om herhaling te voorkomen.

In een oorlog vallen onvermijdelijk burgerslachtoffers, hoe geavanceerd de technologie ook is. Het is cruciaal om dit aantal zo laag mogelijk te houden door strikte regels en voorzorgsmaatregelen om een incident als de Hawija-bombardementen in 2015 te voorkomen. Terecht bood Nederland excuses aan voor onbedoelde doden. Bij grove fouten, zoals onvoldoende inlichtingen of onnodige risico’s, kan financiële compensatie gerechtvaardigd zijn, zoals de Nederlandse reconstructiefondsen van 4,4 miljoen euro voor Hawija. Maar dit kan geen algemene norm worden. Hoe triest ook, oorlog impliceert doden onder burgers, en automatische schadevergoeding ondermijnt militaire verantwoordelijkheid en is logistiek onhaalbaar in chaotische conflicten.

De krijgsmacht opereert binnen de grenzen van het humanitair oorlogsrecht en doet er van alles aan om burgerslachtoffers te voorkomen. Er zijn lessen getrokken uit het optreden in de anti-ISIS coalitie. Bij een legitieme krijgshandeling onder het humanitair oorlogsrecht is Nederland wel verantwoordelijk, maar niet aansprakelijk voor de gevolgen van een wapeninzet. In het geval van Hawija was er sprake van een ISIS-bommenfabriek, een duidelijk legitiem doel. Om deze reden is er in beginsel geen aanleiding voor het uitkeren van juridisch onverschuldigde vergoedingen op individueel niveau. Daarom is gekozen voor het, op vrijwillige basis, compenseren van de getroffen gemeenschap.

Nederlandse bedrijven mogen niet bijdragen of verdienen aan geweld of schendingen van het oorlogsrecht. Om dit te voorkomen wil de SP voorstander een nationale anti-wegkijkwet (IMVO) om achterblijvende Europese wetgeving aan te vullen.

Volt vindt dat bedrijven die actief zijn in conflictgebieden extra zorgvuldig moeten handelen. Volt streeft naar Europese wetgeving die klimaat en mensenrechten waarborgt bij productieprocessen, en stelt dat ook buiten de EU bedrijven zich hieraan moeten houden. Dit principe van naleving van standaarden buiten de EU is algemeen en moet ook gelden voor conflictgebieden. Volt heeft hiervoor al concrete voorstellen gedaan met betrekking tot specifieke conflictzones.

De Partij voor de Dieren vindt dat Nederland strengere regels moet stellen voor de import van grondstoffen waarvan de winning of productieschade kan toebrengen aan mensen, dieren, milieu of de natuur. Bedrijven moeten verplicht worden om mensenrechtenschendingen (inclusief kinderarbeid), milieuvervuiling, dierenwelzijnsaantasting en biodiversiteitsverlies vast te stellen, te voorkomen en aan te pakken.

Bedrijven moeten aantonen dat ze geen schendingen helpen mogelijk maken. Dat betekent risico’s in de keten in kaart brengen, aanpakken, daarover rapporteren en zich laten controleren. We sluiten aan bij Europese regels en letten op uitvoerbaarheid voor het mkb. Zo beschermen we mensenrechten en zorgen we voor eerlijke concurrentie.

Veel spullen die we kopen komen uit landen en gebieden waar conflict is. Denk aan de metalen uit Congo in onze smartphones. Wij willen daarom een wettelijke plicht voor bedrijven om na te gaan dat er bij het maken van hun spullen geen schade aan mens en milieu wordt toegebracht – en dus niet wordt bijgedragen aan mensenrechtenschendingen. De Europese anti-wegkijkwet die er mede door GroenLinks-PvdA kwam, stelt dat opereren in conflictgebieden of hoogrisicogebieden vraagt om extra zorgvuldigheid van bedrijven.

Bedrijven mogen niet wegkijken en hebben een morele en juridische plicht om niet bij te dragen aan onderdrukking.

BIJ1 legt bindende protocollen op aan bedrijven voor eerlijke handel, mensen- en natuurrechten met harde consequenties bij niet-naleving. We stoppen Nederlandse betrokkenheid bij wapenhandel en grondstoffenroof die conflicten voeden, en bouwen aan internationale regels tegen belastingontwijking en uitbuiting. Doel: ketenverantwoordelijkheid die écht werkt, zodat Nederlandse bedrijven niet bijdragen aan oorlog, bezetting of ecocide. Economische relaties worden herijkt op radicaal gelijke rechten, demilitarisering en duurzame wederopbouw.

Bedrijven moeten wat D66 betreft verantwoordelijkheid nemen voor hun hele toeleveringsketen, overal ter wereld. We vragen bedrijven daarbij te beginnen bij de hoogste risico’s in hun ketens, het ligt in de rede dat conflictgebieden daartoe behoren.

De ChristenUnie is één van de initiatiefnemers van de Wet verantwoord en duurzaam ondernemen. Deze wet verplicht bedrijven om zorg te dragen voor de naleving van mensenrechten en de bescherming van het milieu, ook door de buitenlandse bedrijven waarmee zij zakendoen. De ChristenUnie wil dat deze wet snel wordt ingevoerd.

De OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen schrijven onder andere voor dat ondernemers de risico’s op het gebied van mensenrechten in kaart moeten brengen en gepaste maatregelen moeten nemen om inbreuk op mensenrechten te voorkomen of te herstellen. Daarbij is wel van belang te beseffen dat ondernemen verschillende vormen en daardoor verschillende risico’s kent. Gepaste zorgvuldigheid betekent daarom ook dat het voor de individuele ondernemer wel haalbaar moet zijn om risico’s zo veel mogelijk af te dekken.

In theorie klinkt verhoogde due diligence (‘onderzoek met gepaste zorgvuldigheid’) voor bedrijven in conflictgebieden nobel. Dit moet bijdragen aan het voorkomen van geweld of oorlogsrechtsschendingen, zoals voorgesteld in de EU CSDDD. Maar in de praktijk leidt dit tot een overvloed aan bureaucratie. Denk aan kostbare audits, onbetrouwbare data en corruptie in risicovolle zones. Die treft vooral het midden- en kleinbedrijf en duwt het zonder bewezen effect uit markten. Subjectieve risicobeoordelingen openen de deur voor boetes en rechtszaken, terwijl de vraag blijft of deze administratieve last echt geweld stopt. Haalbaar wellicht voor multinationals, maar verhoogde due dilligence blijft een papieren tijger.